Henri-Floris Jespers leidt in

Matthijs de Ridder belicht de reeks publicaties van het PVO-genootschap

Ben Sluys begeleidt Tom van Bauwel en Axel Daeseleire

Tom van Bauwel in actie

Axel Daeseleire leest uit de brieven van Paul van Ostaijen en Wies Moens

Het Paul van Ostaijen Strijkkwartet: Nana Hiraide en Christophe Pochet (violen), Krzysztof Kubala (altviool), Hans-Ludwig Becker (cello) en Christine Verheyden (actrice).

Zicht op de zaal (centraal: Gerd Segers)

Henri-Floris Jespers in gesprek met Bert Bevers

Voor de zesde maal werd Twee ezels herdrukt, het jongensboek van Michiel Hendryckx [1951]. Het boek zit dus aan zijn zevende druk. Michiel is fotograaf, journalist, auteur, wereldreiziger, historicus, macho, charmeur, decorateur en heeft tijd voor wie in geestelijke ademnood verkeert. Met duivels plezier slingert hij de gesprekspartner zijn mening over wat hij weet of vermoedt in het gezicht. Samengevat zou je kunnen zeggen dat hij een observator is met drie ogen en geen blad voor de mond. Hij relativeert alles en iedereen tot op het bot, inclusief zichzelf. Al is hij de helft van zijn leven uithuizig, zijn huis heeft hij volgestopt met memorabilia, zodat het uithuizige binnenshuis is en wanneer hij ver van huis is toch een thuisgevoel heeft. Het maakt dat hij kan terugvallen op zijn eigen troost, de momenten van vertwijfeling, zoals ieder van ons wel eens overvalt.

Dat hij een eeuwige optimist is kan verondersteld worden voor wie hem kent van nabij of van op afstand. De waarheid is dat hij een harnas rond zich heeft gebouwd. Dit ter vrijwaring van zijn vrijheid van interpretatie. Het klinkt misschien raar in de oren, maar de zondagochtend zilverwerk poetsen maakt deel uit van dat harnas. Zilver weerspiegelt scherper dan goud de gelaatstrekken en onder het poetsen worden meningen gefreesd en gevijld. Michiel heeft een socratische windmolen ontworpen. Het enige jaarlijkse onderhoud is een boek schrijven, gevuld met letters of foto’s liefst zonder verder commentaar. Literatuur en fotografie zijn minnaars, living apart together.

In zijn vorig jaar verschenen fotoboek uit eigen archief, Dolen, verschenen bij Lannoo, is het commentaar bij de foto’s achteraan in het boek gezet. De titelpagina staat ook niet vooraan, maar duikt plots op, na ruim vijftien foto’s. Een bewuste keuze. De kijker moet overtuigd worden via de foto’s, alvorens geconfronteerd te worden met maker, titel, en, het belangrijkst van al, de ondertitel. Dan volgen nog enkele foto’s, alvorens het voorwoord opduikt. Stoemmelings weg. En toch indringend. Hendryckx is een koppigaard. Uit liefde voor de kunst. Daarom dat niet zomaar eender wie de boekverzorging van zijn uitgaven in handen krijgt. Die persoon moet een gildenmeester zijn, iemand die niet alleen zijn vak tot in toppen van zijn vingers beheerst maar ook oog en oor heeft voor zijn opdrachtgever.

De zevende druk van Twee ezels komt er op vraag van de uitgever. Het was een bestseller en het is een longseller. Ook de jeugd kan zich blijkbaar vinden in de ondertitel, een jongensboek. Wat het in wezen niet is. Realistisch gezien wel, maar het realisme is er slechts om de filosofische evolutie gestalte te geven. Hier is een man aan het woord die overtuigd is van zijn talenten. Stemt juist dat niet tot nadenken? Kunde geeft niet het recht om hoog van de toren te blazen, maar heeft de plicht de fundamenten te versterken. Ter vrijwaring van vroegtijdig verval. De ondertitel benadrukt daarenboven een fundamentele karaktertrek van Michiel Hendryckx, het eeuwig jong blijven. Niet lichamelijk – hij is zich bewust van de op- en ondergang van de hardware – maar geestelijk. Wie dat niet doet kweekt een uitdeinend smaldenken dat tot discriminatie en vereenzaming leidt.

De multiplex van zijn persoonlijkheid ligt aan de basis van Twee ezels. Wat hij dacht te weten als volmaakt afgerond, moest getoetst. Het vervoermiddel, een ezel, was een doordachte keuze. Paard en ruiter verstaan elkaar, kort na de kennismaking. Een verstandshuwelijk. Een ezel daarentegen is koppig vanuit zijn instinct. Hendryckx wilde net als de ezel zijn kennis onderwerpen aan instinctmatige reacties. Daarom dat de reis ook niet uitgestippeld was en de bestemming, de Olympos zien, wel het oorspronkelijke maar niet het einddoel was. Hendryckx heeft geen reisweg uitgestippeld langs wegen, maar rechte lijnen getrokken. In de voorbereidingsfase was hij zich al bewust dat het geen bedevaart, geen vlucht vooruit zou worden. De toekomst uitstippelen is een vernedering van het verleden.

Dat de ezel een ezel is, is een misvatting. De aandachtige lezer heeft dat al begrepen door de promoteksten en recensies. Hendryckx is de grootste ezel. In de figuurlijke zin van het woord. De kleinste daarentegen is een muilezel. Of om het met de woorden van Michiel Hendryckx te zeggen: ‘Zijn moeder is een ezelin en zijn vader een paard, bij muildieren is dat net andersom.’ Het feit dat het lastdier geen echt muildier is, is een fundamenteel onderdeel van het succes van dit boek. Het dier is net als de mens, een passioneel komisch drama. Voeg beide samen en er ontstaat een dwang op overleving, van zichzelf, maar ook van de ander. De lezer voelt dat niet alleen de mens bezorgd is om het dier, maar het dier al evenzeer voor de mens.

Dat de ezel, niet de reiziger maar de koets, Odin heet is niet toevallig. De naam slaat uiteraard op de hoofdgod van de Noormannen, maar voor Michiel Hendryckx is Odin de verzamelnaam voor de kunsten. Zonder kunst geen leven die naam waard. De mens bestaat bij de gratie van de kunst. Al is onze cultuur vervuilt en verslijt [door de vervuiling], elementair heeft onze cultuur en een deel van de natuur zijn bestaan te danken aan de kunst. Daar wilde Hendryckx met zijn reis over nadenken. Daarom was de reis belangrijker dan het doel. Hij keerde terug in zijn eigen geestelijke zolderkamer, niet om op te ruimen, maar om plaats te maken voor nieuw vastgoed. Een andere ordening was noodzakelijk.

Al even belangrijk om het succes van Twee ezels te verklaren is de kennis van zijn basis. Hij vormt een driehoek: De Panne, zijn moeder en Gent. In de badstad had zijn moeder een hotel. Wie een hotel in de aders heeft, is ongeneeslijk verslaafd aan reizen. Ondanks het feit dat het een seizoenshotel was, werd hij al op jonge leeftijd op internaat gezet. Aanvankelijk ervoer Hendryckx dat als een verbanning door een moeder zonder moedergevoel, tot hij begreep dat zij hem al op jonge leeftijd bewust het nest uitstootte. Je kan niet jong genoeg op eigen benen staan. Het moedergevoel was er wel, en niet zo’n klein beetje. Immer bezorgd, maar opzettelijk, er wel voor oplettend dat bezorgdheid geen bemoeienis werd. Gent, tenslotte, was de beste keuze. Van de moeder. Gent is een stad waarvan zelfs de echte Gentenaars reizigers zijn. Ze komen graag buiten, al is het maar om de hoek om te gaan. De Oost-Vlaamse hoofdstad heeft een open mind. Wie er woont gaat er weg om weer thuis te kunnen komen. Michiel Hendryckx is daar het schoolvoorbeeld van. Voor hem is zijn huis een kompas en de kleedkamer van de reiziger. De tuin van zijn huis ligt niet aan de achterzijde, maar aan de voorzijde. Hij is de wereld met de aarde onder zijn voeten en de hemel in zijn blik.

Guido LAUWAERT

TWEE EZELS – Manteau/Standaard Uitgeverij – ISBN 978 90 223 2520 9 – 16,95 € – www.manteau.be

Om de mensen ondanks deze dubbele aanfluiting te doen blijven geloven in de sentimentele fictie dat zij het voor het zeggen hebben, organiseren politieke machthebbers af en toe parlementaire verkiezingen. Parlementaire verkiezingen zijn een ritueel waarbij een bevolking periodiek bevestigt dat zij afstand doet van elke machtsoefening. Telkens wanneer een kiezer in het pashokje van de macht een bolletje inkleurt of electronisch aanstipt, zegt hij in wezen dit: wat mij betreft heeft u en niet ik de macht. Hij geeft zijn stem en maakt zichzelf dus sprakeloos. Wie stemt verstomt. Maar zo lang de stemgerechtigde of stemplichtige meerderheid van de bevolking gelooft dat verkiezingen een vorm van democratische machtsuitoefening zijn, of op zijn minst van machtscontrole, hoeven de werkelijke machthebbers niets te vrezen. Alles wijst erop dat dit in Vlaanderen momenteel nog steeds het geval is.

Frank ALBERS,

('Democratie? Dream on', in: Knack, nr. 22 van 2 tot 8 juni, p. 42.)

Column integraal te lezen op http://frankalbers.blogspot.com/

Probleem is gewoon: er is in dit land, inzonderheid in het onderwijs, te weinig overleg, te weinig communicatie, te weinig team-work, zoveel is zeker.

Ik stel dus voor om nog meer overlegorganen, nog meer vergaderingen, nog meer 'cellen' van welke aard ook op te richten, nog meer dossiers aan te leggen, nog meer inspectiecommissies op pad te ... Lees verdersturen, nog meer tussenkaders te vormen, nog meer inspraak te organiseren op alle vlakken, nog meer onderzoek te doen naar het "welbevinden" van de "actoren" - dat soort (ondertussen welbekende) dingen dus, en 't zal allemaal eindelijk VEEL beter gaan!

Of er dan nog tijd zal resten om - gewoon - mensen te vormen die - gewoon - een beetje kunnen tellen (of lezen en schrijven), is verder uiteraard volstrekt onbelangrijk.

Luc PAY

Devant le spectacle quotidien des péripéties politiques, financières et économiques, un mot s'est chaque fois imposé à moi: court terme. Ceux qui font bouger les lignes, ceux qui décident de ce qui va affecter nos vies semblent avoir perdu le souci d'un avenir qu'ils ont de plus en plus de mal à prendre en compte. On dirait qu'ils rebondissent de crise en crise, d'urgence en urgence, repoussant toujours au lendemain l'indispensable réflexion sur les conséquences à long terme de leurs choix, de leurs actes.

Jean-Louis SERVAN-SCHREIBER

(Trop vite! Pourquoi nous sommes prisonniers du court terme, Paris,

Albin Michel, 2010, p. 14)

Guido Lauwaert op de opening in het AMVC

Zaterdag was het zover. De frontale aanval van Antwerpen tegen de rest van de wereld met Willem Elsschot, pseudoniem van Alfons De Ridder, in de loop van het kanon. Het hoofdkwartier is gevestigd in het Letterenhuis en het is ook daar dat een tentoonstelling is opgezet, samengesteld uit de onlangs verworven nalatenschap van de grote Lijmer, die zijn literaire carrière begonnen is met gedichten, zich vestigde met de Villa des Roses, doorbrak met Kaas, uitbolde met Het dwaallicht en eindigde met een laatste poëtische opwelling, Borms.

Curator Wieneke 't Hoen

Een tentoonstelling is wat het woord zegt. Hoe de klemtoon ook gelegd wordt. Het is een toonstel, een stelling en een toonstelling. In het geval van Dicht bij Elsschot is het onweerlegbaar. Niet dat de tentoonstelling simplistisch van aard is. De insteek is een kwestie geweest van logisch denken en praktisch met de materie omgaan. Verantwoordelijke van het eerste en het laatste woord is Wieneke ’t Hoen. Eerder publiceerde curator ‘t Hoen onder meer een Elsschot-fotobiografie, en andere literaire projecten rond Elsschot in samenwerking met andere Elsschotkenners. Deze Nederlandse historica is zeer streng tewerk gegaan. Het aanbod was overweldigend. Wat te tonen? Er moet een zekere samenhang zijn.

Die samenhang heb ik nog niet gevonden. Naar een opening annex receptie gaat men niet om te zien wat is tentoongesteld. Men gaat om te zien wie er is, om gezien te worden en een praatje te slaan met les compagnons de route. Ongetwijfeld zal de samenhang wel gevonden worden bij een volgend bezoek. Nu zou de lezer kunnen veronderstellen dat de catalogus de verslaggever op het goede been kan zetten. Dat is met dit opzet niet het geval. Tentoonstelling en catalogus zijn wel bevriend, maar niet van harte. Ze staan op zichzelf. Dat heb ik wel ingezien, vluchtig, tussen de honderden luchtkussen door en een rustige kijk in de catalogus de volgende dag.

De catalogus wil geen biografie zijn, maar is dat in zekere zin wel en heeft daarom wel een samenhang. Wieneke ’t Hoen is een kruising tussen een archeoloog en een klerk. Het resultaat is een catalogus die leest als een parcours. Het begint bij vader De Ridder die al snel de literaire kwaliteit van zijn zoon inzag en daar ook blijk van gaf in een brief uit 1895: ‘Bij onze Fons is eenen geheelen omkeer gekomen. … Over eenige dagen moest hij een park beschrijven bij winterdag. Ik begrijp niet hoe zoo een caboterken zoo iets kan aan een brengen, het was iets buitengewoons, waardig om gedrukt te worden, …’. De catalogus te laten beginnen met de mening van de vader zet meteen de toon. De vele illustraties versterken nog de inleving bij de lezer. Hij treedt binnen in karakter en persoonlijkheid van de meest enigmatische auteur van de twintigste eeuw.

Na de vormingsjaren, van straatknul tot bedrijfstiller, volgt Elsschots verblijf in Rotterdam waar hij door een vrouwelijke collega op de Werf Gusto van Schiedam, tot het literair uitwerken van de anekdotes van zijn Parijse belevenissen wordt aangespoord. Het werk krijgt de titel Villa des Roses. Wat volgt is de reis van een koppigaard, voor niemand bang, een einzelgänger en tegelijk een familieman die zich meer en meer bewust wordt van de grenzen van de beschaving. Zowel als gezinshoofd en zakenman nadert hij de verbittering. Hij is echter te gecultiveerd om zichzelf te verbannen. Wat hij wel wordt is een edelman zonder titel. Maar daar streefde hij niet naar. Wel naar flink wat kaas in huis en kluis. Dat is hem aardig gelukt.

Wieneke ’t Hoen heeft een gat geslagen in de Grote Muur die Elsschot via De Ridder rond zich had gebouwd. Bovendien heeft zij de heiligheid die met de jaren rond Elsschot opgebouwd werd, ontdaan van de nodeloze en nutteloze complexiteit. Alfons De Ridder blijkt maar een modale man geweest te zien. Dat had hij ook al aangegeven in zijn boeken. Hij wilde geen heilige zijn. Hij wilde gewoon aantonen dat hij een heer van stand was, met de gebruikelijke en logische twijfels en kuren. De vuile lagen die door de kenners gaandeweg op het werk en de persoon van Elsschot als De Ridder werden gelegd, heeft zij er afgeschraapt.

Dankzij het werk van Wieneke ’t Hoen, tot slot, is de historie van een gezin uit de gegoede Antwerpse burgerij zichtbaar geworden. Vele gezinnen is hetzelfde overkomen, veel mensen zijn begonnen als bengels en geëindigd als bankiers, maar slechts Elsschot heeft het geschreven. Met de scherpte van de eeuwige anarchist in driedelig pak en het analytisch vermogen van een psychiater. De curator heeft de kaarten op tafel gelegd. In de juiste volgorde.

En nu, hop, weer naar de tentoonstelling. Ik hoop dat ik niet de enige bezoeker zal zijn. Maar wel dat ik niet aangeklampt word door een politiek activist, wat mij op de receptie wel is overkomen. Brigitte Raskin stormde op mij af en duwde mij een verkiezingsfolder van Frank Vandenbroucke in de hand. Een paar zinnen uit Lijmen schoten mij door het hoofd toen zij de politicus de hemel in preekte: ‘Ik trachtte Boorman te overreden ’t project voor die naamloze vennootschap op zijn pooten te zetten en waarachtig, bij mijn volgend bezoek kreeg ik het mee. En ik moet erkennen dat het goed in elkander zat. Er ontbrak niets aan, behalve het geld.’

Bij Brigitte Raskin ontbrak het geld in de vorm van de foute plaats en het verkeerd moment.

Guido LAUWAERT

DICHT BIJ ELSSCHOT – Letterenhuis – Antwerpen – tot 31-12.10 – Catalogus Athenaeum-Polak & Van Gennep – ISBN 9 789025 367732 – www.letterenhuis.be

In het Letterenhuis te Antwerpen wordt op zaterdag 29 mei de expo 'Dicht bij Elsschot' geopend. Steven Thielemans, algemeen directeur Musea en Erfgoed Antwerpen; Leen van Dijck, directeur van het Letterenhuis; Wieneke 't Hoen, curator van de langverwachte overzichtstentoonstelling, zullen er het woord voeren, waarna schepen van Cultuur Philip Heylen de expo zal openen.

Dezelfde dag, 's avonds dan, wordt het festival 'Tussen droom en daad' in het Nieuwe Justitiepaleis geopend. Burgemeester Patrick Janssens brengt de grafrede van zijn voorganger Lode Craeybeckx, Yves Petry laat Elsschot vanuit het hiernamaals aan het woord. De onvermijdelijke Tom Lanoye, maar ook Kees van Koten en Annelies Verbeke brengen een 'eigentijdse interpretatie van Elsschots gevleugelde woorden “Tussen droom en daad”'.

Het alumnifeest van de UA, op 27 mei, staat ook al in het teken van Willem Elsschot, alumnus van de Rijkshandelshogeschool, voorloper van het voormalige RUCA.

Conscience, Van Rijswijck, Van Ostaijen, Elsschot: Antwerpen muntte al altijd uit in huldigingen van dode schrijvers, zo luidt het, en kwatongen hebben het wel eens over over het AMVC/Letterenhuis als over een kerkhof voor documenten.

Tja, In beide gevallen gaat het, anno 2010, om een grove vertekening van de realiteit.

Onder het dynamische bewind van schepen Philip Heylen, en mede door de voorbeeldige inzet van Leen van Dijck en de hardnekkige aanpak van Michaël Vandebril (Boekenstad), wordt in de Scheldestad eindelijk een actief letterenbeleid uitgetekend.

Over “droom en daad” zullen we het hier nog on face value hebben...

Henri-Floris JESPERS