Met het gevoel dat ik met mijn tijd een wedren loop, lees ik me in mijn vrije uren buiten adem. Het is een inhaalbeweging. Omstandigheden dwongen me in andere tijden om me omstandig met andere dingen bezig te houden. En zo zat Maurice Gilliams (1900-1982) omstandig ergens op een boekenplank te wachten.

In Ik ben Elias werd Maurice Gilliams' proza verzameld: Oefentocht in het luchtledige, Elias of het gevecht met de nachtengalen, Elseneur of het noodweer der spreeuwen, Gregoria of een huwelijk op Elseneur en  Winter in Antwerpen.

“Wat heb ik er toch plezier in, dingen te doen waar ik innerlijk huiverend door geraakt word…” schrijft Gilliams in Elias of het gevecht met de nachtegalen.

Laat, heel laat heb ik met het verrukkelijke, en sterk verinnerlijkte proza, met de rijkdom aan herinneringen van deze schrijver kennis gemaakt. Een schrijver die niet zozeer schoonheid wilde scheppen maar ”al schrijvende, een levende idee worden in de tijd, om mijzelf te overtreffen en er iets mee terug te winnen dat verloren ging”. Dank zij de bijdragen van Pierre H.Dubois en Anne Marie Musschoot leren we dat Gilliams tot aan zijn dood aan zijn werk is blijven sleutelen. Was het onzekerheid, de aarzeling door het nederige besef van het infinitum van het ooit, het nooit afgewerkte?

Soms met een ironische ondertoon, dan weer met een trage tristesse:

Of ik van mijn pijn, misschien, een kunstwerk wilde maken? Want zoals ik nu dit onvervangbare beeld voor de scheppende fantasie van anderen bestemde, om er op onvervangbare wijze een uiterst pijnlijke gewaarwording mee te beschrijven, zo was het niet onmogelijk dat ik met dezelfde nauwkeurigheid mijn pijn beleefde ter bestemming van mijn latere geschriften.

Behoudens het taalgeweld van Erwin Mortier ken ik geen hedendaagse auteur die dit langzame, adembenemende proza kan benaderen. Gilliams overdondert, overspoelt je als een malse lenteregen, en laat je dankbaar achter. Zijn poëtische, introverte herinneringswereld doet me denken aan Rainer Maria Rilke en Karel van de Woestijne, waarvan hij trouwens enkele verzen uit 'Op den dood van Jean Moréas’ in Winter te Antwerpen  citeert.

Bij het lezen van Ik ben Elias besefte ik eveneens hoe sterk ons Zuid-Nederlands idioom werd afgeschaafd ten bate van een vermagerde eenheidsworst, rijkelijk verdedigd door de Prinzipienreiterei van vereerde, smalende literaire landgenoten die tevens niet nalaten om hun veredelde zinnen met 'To the point', 'forwards, niet backwards' te besmetten. O, door elkaar geklutste, 'verkavelde' Angelen en Saksen...

“Het docht me, ze heette hem Janus, foefeling, aleer, morgeneten, somwijlen, privaat, woeien, malkander, gaanderij, velijn, brekelijk, beddegoed, solferstekken, en gelijk men, gepeinzen, runders, festoenen, nachtgoed,teljoor, garf, haar bestier, gasthuis, middelerwijl, saamgestelde, riekend …”zijn voorbeelden van taalkundig erfgoed.

En zeggen dat dit door de Nederlander J.M. Meulenhoff in Amsterdam werd uitgegeven. Blijkbaar konden onze Noordelijke taalgenoten toen nog het Zuidelijke Nederlands waarderen én begrijpen.

En als het er dan toch op aankomt ga ik liever met een 'déjà vu' dan – o gruwel – met 'been there, done that' 'chillen'. Met een 'smiley' zelfs.

Frank DE VOS

Maurice Gilliams, Ik ben Elias,J. M.Meulenhoff, Amsterdam, 2000, 635 p., 62,95 €. ISBN 90-290-67586

Niet verwonderlijk dat bij de ontvangst van de jongste aflevering van Wetenschappelijke Tijdingen  mijn aandacht in eerste instantie ging naar de bijdrage van Armand van Nimmen over de schermutselingen rond het graf van Paul van Ostaijen, zo luidt toch de titel van zijn boeiende bijdrage, dat in feite focust op de vrij onbekende Jozef Duysan (1900-1973).

Jozef Duysan (Foto:colletie Armand van Nimen)

Als motto bij zijn verhelderende bijdrage citeert hij Hobsbawm: “For all of us there is a twilight zone between history and memory”. Hij verduidelijkt trouwens meteen in de eerste voetnoot dat de impuls tot zijn onderzoek dat aan de basis ligt van zijn bijdrage over Duysan werd gegeven 'door enkele vluchtige ontmoetingen met een mij toen onbekende “meneer Jozef” die, in de jaren vijftig, ondergedoken leefde bij mijn oom, een Antwerps fotograaf'.

Ter aanvulling: Duysan had een grote invloed op het leven van Armand van Nimmen. Hij bracht hem niet alleen de namen bij van Paul van Ostaijen en Maria Rooman, maar hij sprak ook af en toe in vage termen over persoonlijke vrienden zoals Rob van Roosbroeck, Victor Brunclair en Marnix Gijsen. Bovendien spoorde Duysan hem aan om een beurs aan te vragen om verder te studeren in de Verenigde Staten. Hoewel Van Nimmen ten slotte zijn naam te weten kwam en vermoedde (nou ja) dat hij gecollaboreerd had, toch wist hij eigenlijk bijna niets over de man. Het onderwerp was schijnbaar taboe en Van Nimmen was spijtig genoeg nog te nat achter de oren om Duysan hierover te ondervragen.

Zo ontvlamde de queeste van een bewoge vorser. Armand van Nimmen (°1935), doctor in de economische wetenschappen, volgde na zijn loopbaan bij de Wereldbank seminaries aan de universiteit van Wenen en legde zich toe op de studie van leven en werken van de na de oorlog bij verstek ter dood veroordeelde Vlaams-nationalistische historicus en politicus Rob van Roosbroeck (1898-1988).

In 1997 heb ik aan de hand van ongepubliceerde brieven van Duysan aan Gaston Burssens (destijds in mijn collectie, thans bewaard in het Letterenhuis te Antwerpen) gewezen op de rol van Duysan als 'spil en stuwkracht' van het Van Ostaijen-comité dat begin de jaren dertig op initiatief van de gebroeders Jespers en Gaston Burssens werd opgericht om de dichter een waardige laatste rustplaats te bezorgen in zijn geboortestad. (1) Zo kwam ik dan jàren later toevallig in persoonlijk contact met de minzame Armand van Nimmen.

Niet verwonderlijk dus dat ik eerst zijn bijdrage las....

Henri-Floris JESPERS

(wordt vervolgd)

(1) Henri-Floris JESPERS, Klemmen voor Zangvogels, Antwerpen, Revolver, 1997.

Foto: Bert Bevers

Zie: www.detafelvan1.blogspot.com

CDR-Mededelingen: VRIJE TRIBUNE

Nu Bart De Wever de dolle kever van Antwerpen is, lijkt het me het aangewezen moment om hem wat geschiedenis bij te brengen. Hij mag dan wel Latijn tussen zijn tanden hebben zitten, het mist vaak historische en vooral sociale context.

De Italiaanse dichter Dante Alighieri werd geboren in Florence in 1265 en stierf in de nacht van 13 op 14 september 1321 in Ravenna. Naast dichter was Dante ambtenaar. Vanaf 1295 was hij lid van het gilde van dokters en apothekers, waartoe ook geleerden én kunstenaars werden gerekend. Dat jaar en die stap kan worden beschouwd als wat we Dante’s politieke carrière kunnen noemen. In 1300 werd hij zelfs verkozen in de raad van Prioren, het hoogste bestuursorgaan van zijn geboortestad. Door geen dwaze maar een foute beslissing, gezien door de bril van de politieke gevolgen, werd hij in 1301 verbannen. Tot aan zijn dood zou hij nooit meer een voet in zijn geliefde stad zetten. Zijn diepste verlangen bleef daarom een droom, maar het leverde wel de Divinia Commedia op, een literair kunstwerk dat behoort tot de top 5 van de wereldliteratuur.

De dichter zelf is van de Divinia Commedia zowel hoofdpersoon als verteller. Het werk beschrijft een denkbeeldige reis door de drie rijken van het hiernamaals: hel, louteringsberg en hemel. De volgorde is niet lukraak gekozen, de titel is daarover maar al te duidelijk. Is het eerste een voorspelling van het lot dat schurken, dictators en ander tuig wacht aan het eind van de rit, het derde een haast toeristische folder van het ideale vakantieoord nadat de prijzen zijn uitgedeeld, het tweede deel is een poëtisch verslag van de sociale toestand van de Europese politiek.

Het dichterschap namelijk was voor Dante een manier om aan geschiedschrijving in combine met moraalfilosofie te doen. Hij doet dat niet in het Latijn maar in het Italiaans. Daarmee kiest hij duidelijk voor het volk en wil hij met de volkstaal commentaar geven op filosofische en morele strekkingen. Op politieke evoluties, en het kwaad dat eruit voort kan komen als [min of meer] democratisch verkozen leiders zich ontpoppen tot dictators. Via zijn Commedia toont hij aan dat de toestand in Florence een logisch uitvloeisel is van de algemene chaos waarin Italië en de westerse wereld verzeild geraakt waren. De oorzaak van deze anarchie lag voor hem zowel bij de paus als bij de keizer. Kort gezegd: Dante bewees met zijn dichtwerk het nut en het belang van de kunsten, als verzetstem tegen de heersende politiek.

Het mooiste voorbeeld voor de Belgen, en in het bijzonder Vlamingen is Canto 20. Daarin spreekt Hugo Capet tot de vertellende dichter. Hij is de stamvader van het vorstendom der Capetingen, dat van 987 tot 1328 Frankrijk regeerde. Hijzelf heeft van 987 tot 996 met de scepter gezwaaid. Dante laat hem in vers 55 zeggen dat hij de zoon van een eenvoudige slager is, maar dat is een legende. Zijn vader was Hugo I, onder meer regent voor de Karolingische vorsten Lotharius en Lodewijk V, bijgenaamd le Fainéant [de Vadsige]. Toen Lodewijk stierf aan dichtgeslibde aders, werd Hugo Capet gekozen en gekroond in de kathedraal van Reims. Hij deed het niet slecht, maar over zijn nakomelingen was hij minder tevreden. In bittere bewoordingen stelt hij hun gedrag aan de kaak en tussen de regels door laat hij verstaan dat de wraak van de verdrukten wel eens tot de val van het koningshuis zal leiden.

Dante is dus niet alleen een dichter, maar tevens een journalist buiten categorie. Genoeg culturele schets, bewijs op tafel. Een bewijs dat elke interpretatie zijn kans op misbruik ontneemt. Dat het nut en de nood van de critici aantoont. Dat elke politicus van het genre Bart De Wever waarschuwt waartoe machtsvertoon – want de mars op het stadhuis is een voorafspiegeling van machtsmisbruik – leidt. Want het is niet het aantal stemmen dat telt in een democratie, maar de moraal die van beneden naar boven gaat, niet van boven naar beneden. De eerste is organisch, de tweede artificieel. Het aantal stemmen is er enkel als graadmeter van een heersende stemming.

En nu, eindelijk, het beloofde bewijs van Dante’s wijsheid. De goddelijke komedie, Louteringsberg, canto 20, vers 46 [vertaling Ike Cialona en Peter Verstegen]:

Maar ik blijf Hem die immer recht spreekt, smeken

Dat hij Dowaai en Brugge, Rijsel, Gent

De macht geeft om zich op die stam te wreken.

[Ma se Doagio, Lilla, Guanto e Bruggia

potesser, tosto ne saria vendetta ;

per cui novellamente è Francia retta.]

De prozaïsche vertaling van Frans van Dooren is nuchterder maar daarom niet minder verstaanbaar voor wie drie oren heeft : ‘Ik was de wortel van de slechte boom die het land der christenen zozeer overschaduwt dat men er nog maar zelden goede vruchten oogst. Maar als Douai, Rijsel, Gent en Brugge ertoe in staat zouden zijn, zou er snel wraak genomen worden.’

Het begin van de wraak heeft Dante nog meegemaakt, weliswaar van horen zeggen. Het was de slag van het volk tegen de leiders. Een slag gegroeid vanuit sociale onrust. Hij ging door op 11 juli 1302 en staat in de geschiedenis geboekt als de Slag der Gulden Sporen. Bart De Wever weze gewaarschuwd.

Guido LAUWAERT

(met dank aan René Adams)

Sinds 26 januari 2008 werden hier 1722 posts gepubliceerd en tellen we 176 169 bezoekers, goed voor de lectuur van 337 899 pagina's.

In het voorbije jaar: gemiddeld iets meer dan 5000 bezoekers per maand (recordaantal ooit: 7051 in oktober 2012), samen goed voor de lectuur van 60 028 pagina's.

■