De openingsproductie van het nieuwe seizoen van de Muntschouwburg is te vergelijken met een ei van juwelier en goudsmid Fabergé. Regisseur Krzysztof Warlikowski heeft van de opera Lulu van Alban Berg een voorstelling gemaakt waarvan het muzikale onderdeel niet moet onderdoen voor het theatrale. De dans wordt kort gehouden, wat de accenten van de details sterk in beeld brengt, het decor is functioneel, zodat het zowel de zangers en dansers als het publiek bevredigt en de belichting blijft bescheiden omdat het verhaal nu eenmaal een verhaal is van een nacht die steeds maar donkerder wordt.
De componist baseerde zich op de dubbele tragedie van Der Erdgeist en Die Büchse der Pandora van Frank Wedekind. De centrale figuur is Lulu. Zij symboliseert het type van de ideale moderne vrouw. Het eerste verhaal beschrijft de ondergang van haar minnaars, het tweede haar eigen neergang. Bedoeling was het geheel in drie bedrijven te verdelen. Twee raakten er afgewerkt, door zijn vroege dood in 1935 bleef het derde bedrijf onvoltooid. Het werd heel wat later, aan de hand van notities afgewerkt door onder meer Friedrich Cerha. Het is deze versie die in de Munt vertoond wordt. En terecht. Cerha heeft goed begrepen waar het Alban Berg om ging. Valt het begin van het bedrijf muzikaal nogal zwaar, gaandeweg weet hij toch de speelsheid te vatten van Berg, en de tumultueuze emoties om te zetten in een finaal spel dat deels Wagneriaans is, een derde ruikt naar Mahler en 34% de tijdgeest van Berlijn midden de jaren dertig van de 20ste eeuw weergeeft.
Alban Berg is een vreemde kerel. Twee opera’s componeerde hij. De eerste was gebaseerd op het onvoltooide toneelstuk van Georg Büchner, Woyzeck, en voor de tweede koos hij een afgerond verhaal maar zijn opera bleef, zoals eerder gezegd, onvoltooid. Die merkwaardigheden vallen in het niet bij zijn andere afwijkingen. Zijn eigen dochter zag hij niet staan, maar werd wel verliefd op een meisje, waarin hij zowel een dochter als een geliefde zag.
Hiermee raken we de essentie van Alban Bergs composities. Zijn muziek versmelt haat en liefde tot één emotie waar geen greep meer op te krijgen is. Daardoor is hij van de drie componisten van de tweede Weense school de meest fascinerende. De andere twee zijn zijn leermeester Arnold Schönberg en de andere leerling Anton Webern. Extra ster in de kroon van Berg is dat hij de twaalftoonstechniek minder strikt hanteert dan zijn collega’s. Het maakt dat zijn composities vulkanen zijn die op uitbarsten staan, en dat aan het eind ook doen.
Met een goede dirigent, en Paul Daniel is dat, wordt de boodschap van Alban Berg er maar door versterkt. Van de jongvolwassen femme fatale Lulu van Wedekind, heeft Berg een meisje van nauwelijks dertien jaar oud gemaakt. Zij is en blijft het kindsterretje dat alle mannen begeren, zelfs al wordt het ouder en minder mooi. Het mooiste voorbeeld is Marilyn Monroe. Niet toevallig is het beroemdste (maar niet zijn beste) boek van Vladimir Nabokov Lolita. En niet toevallig werd het verfilmd door Stanley Kubrick.
Het kindsterretje als meest begeerde staat ook voor de tijdgeest. De jaren dertig waren de jaren waarin de zedelijkheid hoog in aanzien stond. De werkelijkheid was geheel anders. Wie het zich kon permitteren had naast zijn huis en tuintje met vrouw en kinderen een flatje met een jong volwassen vrouw. De meid, van zijn broer of de naaister, van zijn vrouw. Wie geen minnares had bewees dat hij niet tot de gegoede klasse behoorde. En dat hij minder rijk was dan hij zich voordeed. Het pubermeisje was voor de bankiers en de kunstenaars, twee tegengestelde kasten die zich zeer nauw tot elkaar aangetrokken voelden, voelen en zullen blijven voelen, door de moraal van het kapitaal.
De tijdgeest zit ook in de muziek van Alban Berg. Ze heeft een jazzy ondertoon en ademt de sfeer uit van het Berlijnse cabaret. Het is – alweer niet toevallig – dat fragmenten van Lulu kort voor zijn dood in Berlijn opgevoerd werden en heel veel succes kenden. Bergs wens was trouwens dat eenmaal de opera voltooid hij in de Duitse hoofdstad in première zou gaan. Dé stad die altijd al de hoofdstad is geweest van de theatrale kunst, hoog boven Wenen, dat slechts de hoofdstad van de parademuziek en de operette is geweest. Door de regisseur wordt door een videoprojectie de kracht van de theatrale decadentie van het Berlijnse interbellum subtiel geaccentueerd, zonder het verhaal te verlaten.
Regisseur Krysztof Warlikowski heeft die moraal van Berlijn en Berg prachtig weergegeven. Op het toneel staat een glazen kooi. Hij verbeeldt de Tiergarten. In het begin van de voorstelling staan er opgezette dieren in. Ze maken plaats voor een dresseur, gymnast, ober, zwarte, theaterdirecteur, politiecommissaris en de hoger geklasseerde personages, om kort voor het einde plaats te maken voor een roedel balletmeisjes en –jongens. Allen te koop, prijs overeen te komen. Gaandeweg wordt aangetoond dat er nauwelijks een verschil is tussen een kooi en een etalage.
Het tempo van de voorstelling is strak, dat eist de muziek ook, en de regisseur heeft er zich aan gehouden, maar toch zijn eigen krolse geest bewaard met een paar flinke stiltes. Dit ongetwijfeld om de spanning nog meer te verhogen. Krysztof Warlikowski is van nature een man van weinig woorden die houdt van enig getreiter, bewust, om zijn overwicht tegenover zijn opponent te accentueren.
Lulu wordt vertolkt door Barbara Hannigan. Verbazend hoe dat zulk frêle lichaam zoveel spannende muzikaliteit kan verwekken. Ze bespeelt moeiteloos alle emotionele registers. Zij is een muzikale polyglot. En kan daarenboven prachtig acteren. De andere zangers/acteurs/dansers zijn te vinden op de website. Ze zingen, spelen en dansen op hoog niveau en met een sterk engagement. Chapeau voor de dramaturg, de choreograaf en de decorbouwers en kostuummakers. Machtige belichting ook door een duisternis die al maar grijzer wordt, zelfs als het winter wordt en sneeuwt.
Deze Lulu verdient reprise op reprise en de verkoop van de regie aan de grote operahuizen van de wereld, want lang kan hij meegaan. Zeer lang.
Guido LAUWAERT
