Jef Meert (uitreiking van de Herman J.Claeys-prijs, 12 mei 2011)

In het jaar 1969, één jaar na de mei-revolte en vijf jaar na Provo, organiseerde een stelletje nitwits uit Grobbendonk en omstreken, verenigd in het door henzelf als 'polemisch' ondertitelde blaadje Heibel (je verzint het toch niet), een manifestatie in het Kursaal van Oostende onder de door henzelf bedachte slogan 'Gebalde vuisten in het Kursaal' een manifestatie van wat toen 'protestdichters' heetten. Ikzelf, als meer in beslag genomen dan gepubliceerde jonge dichter, was er samen met Herman J. Claeys ook te gast. We spraken af dit kleffe gedoe niet zomaar te laten gebeuren, namen met nog enkele kompanen na vijf minuten inleidend gelul van de organisatoren, de micro’s en podia in beslag en riepen deze met veel poeha aangekondigde 'protestavond' uit tot non-event en verlakkerij. Wat wij toen zagen als een constructieve bijdrage tot een geslaagde protest-avond in een zo naar bourgeois-riekende locatie, werd door de inrichters, het Kempense humoristische duo Depeuter & Hannelore, geheel anders ervaren. Zij belden prompt de politie om de protesterende dichters op hun protestfeestje te laten arresteren. Aldus gebeurde, en gekneveld en geboeid werd het trio contestanten van de contestatie afgevoerd naar de voorgereden politiecombo. Uiteraard werd Herman het hardst aangepakt. Na de toenmalige geplogenheden en intimidatie, inclusief cursaalverbod, mochten we beschikken.

Weer in Brussel aangekomen kochten we op de vroegmarkt een puntzak kersen en schreven meteen een verslag aan een tafeltje in café 'De Appel' onder de titel 'Het is kwalijk kersen eten met protesterende dichters'. We brachten dit collectieve werkstuk naar de krant Het Laatste Nieuws, waar toen nog de geest van Jan Walravens hing en ons stuk meteen in de editie van de volgende dag de geschiedenis inging.

Dit is wellicht het beeld dat het meest van Herman Claeys beklijft, dat van de eeuwige contestant, ook de contestant van de contestatie zelf, van de pamflettair wiens legendarische stencilmachine elke dag een nieuw persbericht tegen een of ander onrecht de wereld inspuwde. De Free Press Bookshop was vanaf zijn oprichting in 1967 een leerschool voor een hele generatie, de Dolle Mol een absolute vrijhaven van de anarchie en een bron van duizenden ideeën en projecten. Herman was in dit alles een spilfiguur, maar als auteur bleef hij in die glory-days op de achtergrond.

Hij was nochtans in 1963 gedebuteerd met de vrij conventionele dichtbundel Als zoveel Schelpdieren en publiceerde eind de jaren zestig twee romans, Steen en Het Geluid, maar zijn literaire werk maakte veel minder ophef dan zijn performances, zijn poetry-in-action en zijn alomtegenwoordigheid bij acties, manifestasties en evenementen. Op de Poëziemarkt van Wetteren in 1967 maakte hij voor het eerst 'krijtgedichten' , waaarbij alle stoepen omheen de markt één doorlopend eendags-gedicht vormden. Deze idee hield hij aan en perfectionneerde hij tot het monumentale proporties kreeg.

Zijn poëtische teksten werden door hem gekalkt, gedeclameerd en als pamflet uitgedeeld. Publiceren wou hij ze niet, toch niet in traditionele vorm, als verzamelbundel, hoe vaak ik het hem ook voorstelde –voor mij, als uitgever, een uiterst frustrerende discussie- tot we het uiteindelijk eens werden over een vorm: een ringmap, waarbij de koper ook een abonnement kreeg op nieuwe, aangepaste versies en de verplichting aanging de vorige versies ook daadwerkelijk door nieuwe te vervangen. Een unieke uitgave zou het geworden zijn. Helaas, het is er niet van gekomen.

Maar er is ook een andere Herman Claeys, de taalvirtuoos, de getalenteerde polemist en de filoloog. Als medewerker aan woordenboeken zoals de Kramer’s, was hij taalinformant uit Vlaanderen, waarbij hij een voortdurende strijd voerde tegen het vroeger zo bekende asterisk achter elk woord of elke uitdrukking die als Zuid-Nederlands (of erger nog 'Vlaams') en dus foutief werd beoordeeld door zijn Amsterdamse uitgevers. Deze strijd heeft hij gewonnen. Wie durft er nu nog typische zinswendingen uit Claus, Dimitri Verhulst, Erwin Mortier of Tom Lanoye als fout Nederlands beschouwen ? De Nederlandse recensent die dit nu nog aandurft wordt ter plekke in Groningen gejonast en met pek en veren overgoten.

Claeys won nog meer onderdelen van zijn eigen taalstrijd: als polemist debuteerde hij in een befaamd nummer van het tijdschrift Mep uit 1965, geheel en uitsluitend gewijd aan de toen veel gelauwerde en hoog geprezen auteur Maurits Roelants.

Roelants ging door als de pionier van de psychologische roman in Vlaanderen, was redacteur van het tijdschrift Podium samen met Ter Braak en Du Perron en zijn boeken stonden op de verplichte lectuurlijsten van de Vlaamse middelbare scholen, vooral hooggeprezen voor hun onberispelijke taalgebruik. Elke medewerker aan het Roelants-nummer van Mep zou één facet van diens reputatie met de grond gelijk maken, door een regelrechte aanval op Roelant’s bekendste roman Komen en Gaan. Claeys koos uiteraard voor Roelant’s zogenaamde hoogstaande taalgebruik, en deed dit door een aantal zinnen uit het werk te lichten, die grondig te bekijken en taalkundig te ontleden, op een voor hem typerende, hilarische manier. Zo stond in het openingshoofdstuk de zin 'Om twaalf uur stipt dronk Paul Spawater'. Beide laatste woorden hadden een hoofdletter. Deze flagrante fout werd door Claeys deskundig aangepakt. Hij ging ervan uit dat Paul Spawater een in de roman nieuw opgevoerd personage was, dat elke dag, om twaalf uur stipt dronk. Om twaalf uur stipt ? Dan moest het wel om een alcoholicus gaan. En waarom deze bizarre mededeling in dit stadium van de roman ? Op die manier vond hij in het totaal 59 flagrante fouten in dit zogenaamde meesterwerk van de Vlaamse letteren. Vooral dat aspect van de kritiek zat Maurits Roelants hoog, zodanig zelfs, dat hij er werkelijk ziek van werd en kort daarna stierf. Intimi van Roelants beweerden dat hij tot op zijn sterfbed over deze 'laffe aanval' op zijn werk bleef oprispen. Dit maakte van Herman Claeys, die tevoren al in De Standaard een literaire gangster was genoemd, meteen ook, en ik citeer Gazet van Antwerpen uit die tijd 'een literaire moordenaar'.

De relatie tussen Herman J. Claeys en de zorgvuldige maar vooral speelse omgang met taal zal iedereen duidelijk zijn die hem persoonlijk kende. Zijn verhouding met poëzie was ambigu, maar niet minder betrokken. Hij had een grondige hekel aan poëtisch geknutsel en oncorrecte zinsbouw in gedichten, nutteloos weglaten van interpunctie en al even nutteloze neologismen of zogenaamde poëtische vrijheden. Tevens was hij een permanent en gedreven lezer van wat hijzelf goede gedichten vond. In zijn literaire nalatenschap werden een aantal korte gedichten ontdekt die gemakshalve tot de 'light verse' kunnen gerekend worden. Blijkbaar vond hij ze nog niet goed genoeg om ze te openbaren, hoewel intimi op de hoogte waren van zijn omgang met het werk van dichters als Drs P, Driek van Wissen en Jean-Pierre Rawie. Op zijn beste momenten haalt hij ook met verve hetzelfde niveau. Het zou zonde zijn deze gedichten niet op een blijvende manier te openbaren.

Dat er nu een Herman J. Claeys – poëzieprijs in het leven is geroepen, kon, voor wie slechts het meest mediatieke facet van dit genereuze en multi-getalenteerde fenomeen kennen, niet zozeer voor de hand liggen, ik hoop dat ik met deze korte toespraak iedereen ervan heb overtuigd dat dit verband een evidentie is – en trouwens ook een wens van Herman zelf.

Jef MEERT

(César aan het woord)

vertraag als een rivier die nooit de zee bereikt, een visser die geen vis eet

een sultan zonder kaftan, rattenvanger zonder kinderen, een pleintje

dat zonder bomen zit, deur zonder klink, tram nul – de zonnewind bemoeilijkt

het blussen van de vlammen in mijn hersenpan

een zilvermeeuw die schreeuwde

‘Het holle land was niet meer fijn maar deze stad heeft tering in de nering!’

ik riep: ‘Ooit was ik held van ’t vlooienspel, de Dromer van de Engelenpoort.

Ooit stond ik in het ware daglicht. Draaimolentje van De Moeite. Mooite!

Was handpop van een respectabele aap, vermicelli in de dagsoep.

Een moeder van een zondig melktandje – dat om pandoering vroeg – vond bij mij

de gulden windkliever voor de tata ta babbelkous, haar piepkenduik als

de karpersprong van Zwarte Piet. Slampamp hier zonder tondeldoos of veerkracht.’

ik kan geen muisjes meer bij u bestellen, o Jérôme, mijn speelgoedwinkel

zag weken weer geen kat – Edward De Tol schreef dit, het blijft mij maar bespoken:

de snelheid gaat de hoogte in en de gordijnen blijven toe en tot slot

we hebben niets gedaan vandaag, toch zijn we moe – en Hobbelpaard: gij zijt zot

een jongen jankte: ‘Wat, geen games?’ – de vader, grabbelton: ‘Ik eis een racebaan.

De oppervlakte is te klein… Goed voor drie hoeren. Of een nachtwinkeltje?’

zoek mijn roes op café, niet bang voor knekelman of ‘t blekkeren van de zeis

een tandwiel klokt nu digitaal terwijl de veer der wereld strakker opdraait

gespannen, opgeschroefd draait zij door; tingeltangel, wind mij af, spiraal, draai

finaal

Jérôme, gij zoete Muizenmaker, rek is uit de grrijze mmmuizen

ik pak mijn sneeuwkoffer, onsterfelijke vriend en letterllllussengod, want

mijn veer ssssspringt, losgeslagen, de veer van César is afgelopen, afge –

Peter HOLVOET-HANSSEN

© Stadsgedicht – buiten de oevers tredend – Antwerpen 2011.

Geïnspireerd door het taaluniversum van Pjeroo Roobjee.

Edward De Tol: vers van Edward Dekeyser.

Opgenomen in de (kort)film ‘De Veer van César’ van Minske van Wijk & Oscar Spierenburg.

In aula Chrysant van het Crematorium Antwerpen, Schoonselhof, namen woensdag 13 januari 2010 talrijke vrienden afscheid van Herman J. Claeys. Grafredes werden uitgesproken door Henri-Floris Jespers, Jeroen Kuypers, Erwin Vanmassenhove en Hans Plomp.

Hier volgt de tekst van grafrede van Jespers.

Herman J. Claeys, Wat is links?, Brugge, J. Sonneville, 1966, 270 p.

Begraven kom ik Herman, niet hem prijzen. Ik sta hier om te zeggen wat ik weet en dat weten zij heel goed die mij vergunden hier te spreken. Gij allen hield van hem. Waardoor verdiende hij uw liefde, uw vriendschap, uw respect. Ge weet het niet, ge weet het wel, ik moet het u nog zeggen.

(1965-1968) Het was in de tijd van de eerste happenings op de Groenplaats, met Yoshio Nakajima, Wout Vercammen, Hugo Heyrmans, en Panamarenko; aan het Museum voor Schone Kunsten, met Ben Klein en Werner Spillemaeckers; de tijd van Contramine, toen Tony Rombouts cs verbod kregen gratis boeken uit te delen; de tijd dat Ben Klein en Gerd Segers uitgedost als lijkbidders de officiële Vlaamse literatuur in een met boeken gevulde doodskist ten grave droegen. Het was in de tijd dat Fred Bervoets in een discussie over kunst op de beeldbuis, een tv-toestel gooide naar Panamarenko; dat Dees De Bruyne en Marcel van Maele in Gent een happening organiseerden waarbij een piano met een hakbijl bewerkt werd; dat in Leuven Nic van Bruggen in zijn groene Porsche met BRT-plaat Ludo Martens uit een omsingelde gebouw van de universiteit buitensmokkelde en daarbij nog gesalueerd werd door de rijkswachters van dienst; dat Koen Calliauw en Nic de ophefmakende fototentoonstelling 'Matrakkensabbat' in Antwerpen organiseerden; de tijd van het Blote-Voeten-plan, een ludieke aanklacht tegen de inplanting van de Navo in België maar tegelijk een symbolisch verzet tegen bekrompenheid en schijnheiligheid (“stop je tenen weg”); de tijd van het Comité van Waakzaamheid, opgericht onder impuls van Jan Vanriet.

Het was de tijd dat Herman, na de inbeslagname van een nummer van Revo, op een Leonardtank klom met een bord waarop stond: “De vertoning van deze tank is obsceen, het naakte lichaam niet”. Dat Danièle Madrid wonderen verrichtte met de stencilmachine.

Dat was de tijd dat een socialistische minister bevel gaf met scherp op mijnwerkers te schieten. De tijd dat een socialistische burgemeester de opvoering van Der Stellvertreter in de KNS verbood. De tijd dat wie vandaag niet meer dan een halve eeuw achter de rug heeft, zich moeilijk kan inbeelden.

Het was in die tijd dat ik Herman ontmoette.

*

Het avontuur begon in 1965, met de verschijning van Een dag als een ander van Weverbergh met een nawoord van Herman: een genadeloze ontmaskering van het onderwijs als instelling dat jongeren stroomlijnt en klaarstoomt voor de kapitalistische maatschappij. Dat “pedagogisch macchiavellisme”, de “eerbied voor de eerbied, voor mijn moedertaal, voor 'mijn volk', voor ministers, didacteurs, tramconducteurs, inspecteurs, voor de ouderdom” werd krachtig afgezworen.

Met zijn Free Press Bookshop (1965) en het tijdschrift Revo werd Herman spoedig zowat de belangrijkste figuur uit het Brusselse Provo-net. Hij onderhield het contact met de verschillende over het Vlaamse land verspreide provogroepen en poogde bij herhaling de redactie van hun tijdschriften te centraliseren en zodoende Revo tot het overkoepelende orgaan van het Belgische provotariaat te maken.

Literair zat Herman in de lift. Na het interviewboek Wat is links? (1966) publiceerde hij twee romans, Het geluid (1968) en Steen (1969), in de spraakmakende Vijfde Meridiaan-reeks van Manteau, waar ook werk verscheen van o.m. Enno Develing, Marcel van Maele, Jeroen Brouwers, Hans Plomp, Daniël Robberechts, Daniël van Hecke, Herwig Leus, Adriaan Venema, Walter van den Broeck en Peter Andriesse.

*

Met de Dolle Mol (vanaf 1969) ving Herman een tweede, al even bewogen avontuur aan. Hij bleef deelnemen aan literaire evenementen, steevast met protestgedichten, en gaandeweg de jaren zeventig vervaagde zijn literaire aanwezigheid.

Wanneer hij in Antwerpen kwam wonen, stortte hij zich in nog een nieuw avontuur, waarbij de literatuur opnieuw een prominentere plaats toebedeeld kreeg. Als radicale verdediger van het vrije woord zette hij zich nu in om een vrij podium te bieden aan jongere dichters en performers, aan minder jonge debutanten, aan gemarginaliseerde of marginale dichters. In hun ogen was Herman zowat een wandelende icoon. Ook op literair vlak was Herman andersglobalist.

Het aureool van activist uit de jaren zestig viel hem soms zwaar. Toen hij uitgenodigd werd voor een televisie-interview over de provotijd, aarzelde hij lang alvorens, na aandringen van een aantal vrienden, uiteindelijk toch met enige tegenzin te aanvaarden. Hij had toen al afstand genomen van zijn uitgebreid en waardevol “politiek” archief, dat thans bewaard wordt in het ANSAB te Gent.

Herman had al vroeg in de jaren zestig aandacht voor poëzie die niet geschikt is voor uitgave in bundelvorm: auditieve, audio-visuele en visuele poëzie, songteksten, collagegedichten, geprojecteerde poëzie, affiche- en postergedichten, gramma's enzovoort. Herman vond dat Het geluid diende te worden voorgedragen onder begeleiding van elektronische muziek en kleurprojektie van abstract bewegende beelden, maar in feite was zijn proza al bij al heel traditioneel.

Gij weet het, Herman was geen Prinzipienreiter, wel een man met principes, een van de weinigen uit de woelige contestatiejaren die trouw aan zichzelf bleef en geen compromissen sloot. En dat bleef hij tot op het einde van zijn leven. Destijds verkoos hij de gevangenis boven het betalen van een boete die hij onterecht en immoreel vond, bij de bomspotting in Eigenbrakel zette hij bewust een stap te ver, letterlijk dan, om zich consequent te laten aanhouden door de Amerikaanse militaire politie, goed wetende dat hem een harde ondervraging te wachten stond vooraleer hij aan de rijkswacht zou overgedragen worden. Hij nam vanzelfsprekend deel aan acties, zonder zich in de kijker te zetten, uit plicht. Egotripperij was hem vreemd, hij cijferde zich liever weg.

Hij was afkerig van byzantijnse discussies over revolutionaire strategieën, stond wantrouwig tegenover theoretici die systemen ontwerpen.

Hij wilde een horzel zijn in de nek van het establishment en, ik voeg het er aan toe: geen clown in het mediacircus. Hij was radicaal en hoffelijk, hij was afgewogen in zijn uitspraken maar beginselvast en onverzoenlijk in zijn overtuiging.

*

Gij allen hield van hem. Waardoor verdiende hij uw en mijn liefde, uw en mijn vriendschap, uw en mijn respect? Ik weet het niet, ik weet het wel. Gij weet het niet, gij weet het wel.

Laat het zo zijn.

Henri-Floris JESPERS

Op zaterdag 21 mei vanaf 18 uur vindt een doorlopende marathonlezing plaats met literair werk van Marcel van Maele. Dat gebeurt ter opening van de tentoonstelling plastisch werk van Marcel van Maele in LLS 387, ruimte voor actuele kunst, Lange Leemstraat 387, 2018 Antwerpen.

Openingsuren: donderdag tot en met zaterdag, van 14 tot 18 en op afspraak.

Uitzonderlijk open op zondag 29 mei, van 14 tot 18 uur.

■

Luc Boudens: Cadrage

Dichter en romancier Luc Boudens (°1960) maakt het als kunstenaar, als 'plastisch element' (om een uitdrukking te gebruiken dierbaar aan mijn vriend Albert Szukalski pp),de toeschouwer niet gemakkelijk (dat ligt trouwens niet in zijn karakter). Hij concipieert immers elke tentoonstelling als een eenheid op zich, een gesloten geheel. Hierdoor is het niet vanzelfsprekend dat de bezoekers van Boudens' tentoonstellingen zich meteen bewust worden van de hardnekkige innerlijke coherentie van zijn oeuvre.

In zijn vorige tentoonstelling (Fun City, 2008) trok hij consequent de lijn door die zijn vorige expo's verbindt. De thema’s van de imaginaire archeologie en geografie(Kartografie, 1993; Sites, 2004; Tribal, 2005)en de modernistische architectuur als jeugdherinnering(Littoral, 2002) en weelderige ver-beelding(Visitant les Noailles, 2005)en de gesyncopeerde evocatie van de stad als geordende chaos(Syncopes, 2007). Met zijn uitbundige driedimensionale assemblages in hout – een persoonlijke variatie op 'op-art' – bevestigde Luc Boudens andermaal zijn statuur van gediplomeerd architect-speelvogel. Trouw aan de kleur- en vormentaal van het modernisme in de architectuur, evoceerde hij hij zijn eigen Fun City in verlokkende hebbedingen als houten hologrammen van routeplanners, een vrolijke rotonde, vreemde nachtelijke panorama’s, speelse maquettes en sculpturen.

*

Nieuw werk van Luc Boudens wordt geëxposeerd in Galerie Andres van Hove. Vernissage op zondag 15 mei vanaf 15 uur. De tentoonstelling loopt tot 19 juni.

Galerie Andres van Hove, Pourbusstraat 3B, 2000 Antwerpen (Zuid). Openingsuren: woensdag t/m zondag van 14 tot 18 uur.

HFJ