Zo ga je niet met een literaire erfenis om. De media-aandacht voor het boek De Wolken, met als hoogtepunt een heiligverklaring in Ter Zake, gevolgd door het lezen van het boek, dat als ondertitel Uit de geheime laden van Hugo Claus heeft, liggen aan de basis van de openingszin.

Vooreerst: geheime laden heeft Hugo nooit gehad. Dat ze in de onderste lade lagen wil niet zeggen dat het etiket ‘geheim’ erop geplakt moet worden. Bovendien, zoals elke goede lezer weet, lopen schrijvers altijd met een boekje op zak, of anders ligt het wel naast hun bed. Dat geldt overigens niet enkel voor schrijvers maar voor alle kunstenaars van oorspronkelijk werk. Ideeën kunnen goddelijk zijn, de start van een meesterwerk, maar het geheugen is zwak. Dus, noteren maar.

Vervolgens: houd het boek tegen het licht en je ziet direct dan men uiterst onzorgvuldig te werk is gegaan met de literaire erfenis van Claus. ‘Ze’ zijn Veerle De Wit, weduwe, en Mark Schaevers, eindverantwoordelijke. De nadruk in beeld en geschrift wordt gelegd op het privé-leven van Hugo Claus, waar hij zelf altijd terughoudend over is geweest. Handenwassend zal de Weduwe zeggen dat Claus op smalende wijze over zijn dagboeken en cahiers sprak. Wat hem betreft mochten ze na zijn dood verbrand of op de markt gegooid worden. Die uitspraak geeft echter geen recht om een van beide ook te doen. Uitspraken van kunstenaars zijn gevaarlijk. Elke wolk verbergt een andere wolk. En soms moet een wens van een kunstenaar genegeerd worden, omdat men niet zeker weet wat de diepere oorzaak van de uitspraak is. Had Max Brod de wilsbeschikking van Franz Kafka gevolgd en al zijn brieven, notities, verhalen en romans vernietigd, dan zouden wij, lezers, verstoken zijn gebleven van het meeste en het beste werk van een van de vijf grootste auteurs van de twintigste eeuw. Max Brod besefte echter dat Kafka een uitzonderlijk begaafd auteur was. Jacques De Visscher in zijn boekje Franz Kafka – De tragiek van een bestaan (1991) verklaart de beslissing van Max Brod als volgt: ‘Inzake kunst telt immers uiteindelijk niet de persoonlijkheid van de kunstenaar als mens, maar wel de uitwerking van het oeuvre in de geschiedenis.’

Het meest kwaadaardige aan het boek, het is er nu eenmaal dus niet ergeren – enkel diep in- en uitademen, is dat het losse flodders zijn uit de cahiers en dagboeken, uit hun verband gerukte notities over intieme ervaringen met vrienden/vriendinnen, van het soort waar bladen als Story vol mee staan. Dat de notities niet nader worden toegelicht maakt de zaak nog erger. Dit geldt niet alleen voor de notities over de vriendenkring, maar ook die over zijn werk. Het publiceren van twee bladzijden aantekeningen in telegramstijl over De verwondering (1962), een moeilijk toegankelijke roman die Claus als een van zijn beste boeken beschouwde, is alleen zinvol als het verband tussen die aantekeningen en de roman nader wordt verklaard. Dat zou zeer verhelderend geweest kunnen zijn. De opname van dit item, en enkele andere uit dezelfde literaire geheugenkamer is een schijnbeweging. De indruk dat De Wolken enkel een roddelboek is waar de Weduwe garen bij spint, moest vermeden worden.

De notities werden roddeltjes omdat ze welgekozen zijn. Wie enigszins vertrouwd is met de entourage van de Weduwe, ziet dat de notities vrienden en vriendinnen eerder vernederen dan ophemelen. Roel D’Haese, Pjeroo Roobjee, Robert De Smet, Sylvia Kristel, Freddy de Vree, Guy Verhofstadt, Kitty Courbois. Zelfs Willem Elsschot via Kaas krijgt een sneer. Eén voorbeeld, over een klusje dat Claus voor Chris Yperman deed:

‘Twee aantekeningen gemaakt bij het manuscript van Chris. In vroegere, beschaafdere tijden, zou de schrijver voor wie men dit deed, minstens je werk erkennen, even telefoneren of schrijven, of iets daarover zeggen.’

De algemene indruk die je overhoudt, eenmaal het boek in zijn geheel te hebben geconsumeerd, is dat vanuit een vernedering van Claus’ vrienden is gestreefd naar een vergoddelijking van de Weduwe. Naar het einde toe komt zij als de redder te voorschijn, de jarenlang gezochte en goddank gevonden geliefde. De vele foto’s van Hugo en de binnenste vriendenkring, kort voor het eind van het boek, laten hierover geen twijfel bestaan. Ze zijn door de weduwe gemaakt of de weduwe staat pront vooraan naast de Meester. De huwelijksfoto van de Meester en de Weduwe mocht natuurlijk niet ontbreken, net als die van de balkonscène. De zaligheid straalt van het gezicht van de Weduwe: de buit is binnen. Voor de buitenstaander een normale gelukkig koppel, maar voor wie beter weet, wist op dat Claus enkel getrouwd was omdat zij de perfecte boekhouder was. Dat de Weduwe zou uitgroeien tot een kampcommandant had hij niet voorzien. Maar het was te laat. De leeftijd liet niet meer toe dat hij naar de oude gewoonten terugkeerde.

Het ontbreken van een personenregister is een uitgeversfout van de eerste orde. Of is het opzettelijk weggelaten? Zodat de kenner niet meteen doorheeft wie aan het kruis genageld wordt. Wie er niet in staat mag zich in de troonzaal weten of durfde de Weduwe en haar handlanger niet kruisigen omdat ze nog in leven zijn en de hoogste waardering genieten in de Vlaamse kunstwereld, zoals Jan Decleir.

Dat knipselboeken verschijnen gebeurt meer. Maar ze verschijnen wanneer vertrokken is vanuit een grote eerbied voor de kunstenaar, nadat een biografie is verschenen. Dat is wat betreft De Wolken niet het geval.

De beeldkwaliteit, een punt waarop Claus veeleisend was, toont tot slot aan dat dit boek een vluggertje is. Zeer begrijpelijk wat de Weduwe betreft, die haar kasboek dagelijks bijhoudt, maar wat bezielde in godsnaam De Bezige Bij?

Guido LAUWAERT

De meer dan prettige lectuur van de jongste bijdrage van Bert Bevers bracht mij onder meer in herinnering dat ik een exemplaar bewaar van het Jaarboek 1925 der Vlaamsche Vereeniging van Letterkundigen, mij zowat vijftien jaar geleden geschonken door bibliografe en VVL-secretaris Hilda van Assche (1922-2009). Ze drukte mij vaak op het hart dat de bibliograaf (waar vaak wat meewarig op neergekeken wordt) een rusteloze detective is waar andere literaire vorsers met meer pretentie een voorbeeld aan kunnen nemen.

In 1925 telde de VVL een klein honderdtal leden, waarvan zes dames. Victor de Meijere (wiens schitterend portret door Floris Jespers bewaard wordt in het AMVC-Letterenhuis) en Frans van Cauwelaert waren toen nog geen buren. De Meijere woonde al in de Lange Lozanastraat op nummer 148, maar Frans van Cauwelaert betrok nog een pand in de Rosier, nummer 16.

Van Bert Bevers vernam ik dat in de Schermersstraat (op geen vijf minuten loopafstand van huize Van Cauwelaert) Louis Franck en Nico Gunzburg in 1935 dicht bij elkaar woonden. Voor de vernederlandsing van het gehele onderwijs vormden in 1913 de katholiek Van Cauwelaert, de liberaal Franck en de socialist Huysmans front – de 'drie kraaiende hanen' werden een begrip in de Vlaamse beweging. Net als Franck speelde Nico Gunzburg een belangrijke rol in de vernederlandsing van het rechtswezen.

*

Laat mij even in gedachten verdwalen in de buurt van de Schermersstraat. Op de hoek, in een statige herenwoning aan de Louizastraat, werden de feestelijke recepties van Albin en Emma Lambotte opgeluisterd door de aanwezigheid van James Ensor, Max Elskamp, Jacques d'Adelsward Fersen en Laurent Tailhade. Emma Lambotte, wier verzen geapprecieerd werden door Apollinaire, was een militante wallingante, voorzitster van de Union des Femmes de Wallonie. Dat belette helemaal niet dat ze bevriend was met de flamingant Louis Franck.

Op drie minuten loopafstand, in de Kapucinessenstraat, woonde Sophia Dupray, de dichteres die bij Ça ira (de eenmansuitgeverij van Paul Neuyhuys) publiceerde en Alice Nahon en Stijn Streuvels naar het Frans vertaalde. Ze was af en toe te zien op premières van Studio Herman Teirlinck aan het Mechelseplein, op enkele minuten lopen van haar woning. In de Kapucinessenstraat hebben ook Wilfried Adams en Dimitry Pas gewoond.

*

Terug naar af. In het Jaarboek 1925 der Vlaamsche Vereeniging van Letterkundigen wordt Paul van Ostaijen (met upsilon...), wonende Albertstraat 44, als lid van de VVL vermeld. In het woord vooraf van secretaris Paul Kenis wordt hij bovendien uitdrukkelijk vermeld als lid van de door de algemene vergadering aangestelde commissie, gelast met de reorganisatie van de VVL. Wijlen mijn vriend dr. Emiel Willekens, ere-voorzitter van de VVL, heeft daar echter terecht heel wat vraagtekens bij geplaatst (zie: Schrijvenderwijs, 1982, pp. 157-168).

Bewijs eens te meer hoezeer ook schijnbaar onberispelijke bronnen kritisch benaderd moeten worden.

HFJ

Emiel WILLEKENS en Bert DECORTE, Schrijvenderwijs. Vijfenzeventig jaar Vereniging van Vlaamse Letterkundigen 1907-1982, Antwerpen, VVL/Soethoudt, 1982, 322 p.

Jef Meert (uitreiking van de Herman J.Claeys-prijs, 12 mei 2011)

In het jaar 1969, één jaar na de mei-revolte en vijf jaar na Provo, organiseerde een stelletje nitwits uit Grobbendonk en omstreken, verenigd in het door henzelf als 'polemisch' ondertitelde blaadje Heibel (je verzint het toch niet), een manifestatie in het Kursaal van Oostende onder de door henzelf bedachte slogan 'Gebalde vuisten in het Kursaal' een manifestatie van wat toen 'protestdichters' heetten. Ikzelf, als meer in beslag genomen dan gepubliceerde jonge dichter, was er samen met Herman J. Claeys ook te gast. We spraken af dit kleffe gedoe niet zomaar te laten gebeuren, namen met nog enkele kompanen na vijf minuten inleidend gelul van de organisatoren, de micro’s en podia in beslag en riepen deze met veel poeha aangekondigde 'protestavond' uit tot non-event en verlakkerij. Wat wij toen zagen als een constructieve bijdrage tot een geslaagde protest-avond in een zo naar bourgeois-riekende locatie, werd door de inrichters, het Kempense humoristische duo Depeuter & Hannelore, geheel anders ervaren. Zij belden prompt de politie om de protesterende dichters op hun protestfeestje te laten arresteren. Aldus gebeurde, en gekneveld en geboeid werd het trio contestanten van de contestatie afgevoerd naar de voorgereden politiecombo. Uiteraard werd Herman het hardst aangepakt. Na de toenmalige geplogenheden en intimidatie, inclusief cursaalverbod, mochten we beschikken.

Weer in Brussel aangekomen kochten we op de vroegmarkt een puntzak kersen en schreven meteen een verslag aan een tafeltje in café 'De Appel' onder de titel 'Het is kwalijk kersen eten met protesterende dichters'. We brachten dit collectieve werkstuk naar de krant Het Laatste Nieuws, waar toen nog de geest van Jan Walravens hing en ons stuk meteen in de editie van de volgende dag de geschiedenis inging.

Dit is wellicht het beeld dat het meest van Herman Claeys beklijft, dat van de eeuwige contestant, ook de contestant van de contestatie zelf, van de pamflettair wiens legendarische stencilmachine elke dag een nieuw persbericht tegen een of ander onrecht de wereld inspuwde. De Free Press Bookshop was vanaf zijn oprichting in 1967 een leerschool voor een hele generatie, de Dolle Mol een absolute vrijhaven van de anarchie en een bron van duizenden ideeën en projecten. Herman was in dit alles een spilfiguur, maar als auteur bleef hij in die glory-days op de achtergrond.

Hij was nochtans in 1963 gedebuteerd met de vrij conventionele dichtbundel Als zoveel Schelpdieren en publiceerde eind de jaren zestig twee romans, Steen en Het Geluid, maar zijn literaire werk maakte veel minder ophef dan zijn performances, zijn poetry-in-action en zijn alomtegenwoordigheid bij acties, manifestasties en evenementen. Op de Poëziemarkt van Wetteren in 1967 maakte hij voor het eerst 'krijtgedichten' , waaarbij alle stoepen omheen de markt één doorlopend eendags-gedicht vormden. Deze idee hield hij aan en perfectionneerde hij tot het monumentale proporties kreeg.

Zijn poëtische teksten werden door hem gekalkt, gedeclameerd en als pamflet uitgedeeld. Publiceren wou hij ze niet, toch niet in traditionele vorm, als verzamelbundel, hoe vaak ik het hem ook voorstelde –voor mij, als uitgever, een uiterst frustrerende discussie- tot we het uiteindelijk eens werden over een vorm: een ringmap, waarbij de koper ook een abonnement kreeg op nieuwe, aangepaste versies en de verplichting aanging de vorige versies ook daadwerkelijk door nieuwe te vervangen. Een unieke uitgave zou het geworden zijn. Helaas, het is er niet van gekomen.

Maar er is ook een andere Herman Claeys, de taalvirtuoos, de getalenteerde polemist en de filoloog. Als medewerker aan woordenboeken zoals de Kramer’s, was hij taalinformant uit Vlaanderen, waarbij hij een voortdurende strijd voerde tegen het vroeger zo bekende asterisk achter elk woord of elke uitdrukking die als Zuid-Nederlands (of erger nog 'Vlaams') en dus foutief werd beoordeeld door zijn Amsterdamse uitgevers. Deze strijd heeft hij gewonnen. Wie durft er nu nog typische zinswendingen uit Claus, Dimitri Verhulst, Erwin Mortier of Tom Lanoye als fout Nederlands beschouwen ? De Nederlandse recensent die dit nu nog aandurft wordt ter plekke in Groningen gejonast en met pek en veren overgoten.

Claeys won nog meer onderdelen van zijn eigen taalstrijd: als polemist debuteerde hij in een befaamd nummer van het tijdschrift Mep uit 1965, geheel en uitsluitend gewijd aan de toen veel gelauwerde en hoog geprezen auteur Maurits Roelants.

Roelants ging door als de pionier van de psychologische roman in Vlaanderen, was redacteur van het tijdschrift Podium samen met Ter Braak en Du Perron en zijn boeken stonden op de verplichte lectuurlijsten van de Vlaamse middelbare scholen, vooral hooggeprezen voor hun onberispelijke taalgebruik. Elke medewerker aan het Roelants-nummer van Mep zou één facet van diens reputatie met de grond gelijk maken, door een regelrechte aanval op Roelant’s bekendste roman Komen en Gaan. Claeys koos uiteraard voor Roelant’s zogenaamde hoogstaande taalgebruik, en deed dit door een aantal zinnen uit het werk te lichten, die grondig te bekijken en taalkundig te ontleden, op een voor hem typerende, hilarische manier. Zo stond in het openingshoofdstuk de zin 'Om twaalf uur stipt dronk Paul Spawater'. Beide laatste woorden hadden een hoofdletter. Deze flagrante fout werd door Claeys deskundig aangepakt. Hij ging ervan uit dat Paul Spawater een in de roman nieuw opgevoerd personage was, dat elke dag, om twaalf uur stipt dronk. Om twaalf uur stipt ? Dan moest het wel om een alcoholicus gaan. En waarom deze bizarre mededeling in dit stadium van de roman ? Op die manier vond hij in het totaal 59 flagrante fouten in dit zogenaamde meesterwerk van de Vlaamse letteren. Vooral dat aspect van de kritiek zat Maurits Roelants hoog, zodanig zelfs, dat hij er werkelijk ziek van werd en kort daarna stierf. Intimi van Roelants beweerden dat hij tot op zijn sterfbed over deze 'laffe aanval' op zijn werk bleef oprispen. Dit maakte van Herman Claeys, die tevoren al in De Standaard een literaire gangster was genoemd, meteen ook, en ik citeer Gazet van Antwerpen uit die tijd 'een literaire moordenaar'.

De relatie tussen Herman J. Claeys en de zorgvuldige maar vooral speelse omgang met taal zal iedereen duidelijk zijn die hem persoonlijk kende. Zijn verhouding met poëzie was ambigu, maar niet minder betrokken. Hij had een grondige hekel aan poëtisch geknutsel en oncorrecte zinsbouw in gedichten, nutteloos weglaten van interpunctie en al even nutteloze neologismen of zogenaamde poëtische vrijheden. Tevens was hij een permanent en gedreven lezer van wat hijzelf goede gedichten vond. In zijn literaire nalatenschap werden een aantal korte gedichten ontdekt die gemakshalve tot de 'light verse' kunnen gerekend worden. Blijkbaar vond hij ze nog niet goed genoeg om ze te openbaren, hoewel intimi op de hoogte waren van zijn omgang met het werk van dichters als Drs P, Driek van Wissen en Jean-Pierre Rawie. Op zijn beste momenten haalt hij ook met verve hetzelfde niveau. Het zou zonde zijn deze gedichten niet op een blijvende manier te openbaren.

Dat er nu een Herman J. Claeys – poëzieprijs in het leven is geroepen, kon, voor wie slechts het meest mediatieke facet van dit genereuze en multi-getalenteerde fenomeen kennen, niet zozeer voor de hand liggen, ik hoop dat ik met deze korte toespraak iedereen ervan heb overtuigd dat dit verband een evidentie is – en trouwens ook een wens van Herman zelf.

Jef MEERT

(César aan het woord)

vertraag als een rivier die nooit de zee bereikt, een visser die geen vis eet

een sultan zonder kaftan, rattenvanger zonder kinderen, een pleintje

dat zonder bomen zit, deur zonder klink, tram nul – de zonnewind bemoeilijkt

het blussen van de vlammen in mijn hersenpan

een zilvermeeuw die schreeuwde

‘Het holle land was niet meer fijn maar deze stad heeft tering in de nering!’

ik riep: ‘Ooit was ik held van ’t vlooienspel, de Dromer van de Engelenpoort.

Ooit stond ik in het ware daglicht. Draaimolentje van De Moeite. Mooite!

Was handpop van een respectabele aap, vermicelli in de dagsoep.

Een moeder van een zondig melktandje – dat om pandoering vroeg – vond bij mij

de gulden windkliever voor de tata ta babbelkous, haar piepkenduik als

de karpersprong van Zwarte Piet. Slampamp hier zonder tondeldoos of veerkracht.’

ik kan geen muisjes meer bij u bestellen, o Jérôme, mijn speelgoedwinkel

zag weken weer geen kat – Edward De Tol schreef dit, het blijft mij maar bespoken:

de snelheid gaat de hoogte in en de gordijnen blijven toe en tot slot

we hebben niets gedaan vandaag, toch zijn we moe – en Hobbelpaard: gij zijt zot

een jongen jankte: ‘Wat, geen games?’ – de vader, grabbelton: ‘Ik eis een racebaan.

De oppervlakte is te klein… Goed voor drie hoeren. Of een nachtwinkeltje?’

zoek mijn roes op café, niet bang voor knekelman of ‘t blekkeren van de zeis

een tandwiel klokt nu digitaal terwijl de veer der wereld strakker opdraait

gespannen, opgeschroefd draait zij door; tingeltangel, wind mij af, spiraal, draai

finaal

Jérôme, gij zoete Muizenmaker, rek is uit de grrijze mmmuizen

ik pak mijn sneeuwkoffer, onsterfelijke vriend en letterllllussengod, want

mijn veer ssssspringt, losgeslagen, de veer van César is afgelopen, afge –

Peter HOLVOET-HANSSEN

© Stadsgedicht – buiten de oevers tredend – Antwerpen 2011.

Geïnspireerd door het taaluniversum van Pjeroo Roobjee.

Edward De Tol: vers van Edward Dekeyser.

Opgenomen in de (kort)film ‘De Veer van César’ van Minske van Wijk & Oscar Spierenburg.

De 150ste editie van De Muzeval, Illusieloos inzicht in de werkelijkheid, vindt plaats op donderdag 12 mei in Den Hopsack, Grote Pieter Potstraat 24, 2000 Antwerpen.

Gastdichter is Pom Wolff (°Amsterdam, 1953).

Pom Wolff (foto:Lynne Greenaway)

Pom Wolff studeerde Nederlands aan de Universiteit van Amsterdam, Rechten aan de Vrije Universiteit en werkt als juridisch adviseur. Hij is bestuurslid van De School der Poëzie in Amsterdam en adviseur van het Cornelis Vreeswijk Genootschap. Zijn optredens bezorgden hem diverse eretitels: hij staat al jaren in de nationale slamfinale en won in 2006 brons in Tivoli. Hij was Dichter van het jaar in Delft 2005 en tevens slamjaarwinnaar 2005 van de poëzieslag in Festina Lente te Amsterdam.

Sven Ariaans schreef in zijn juryjrapport Festina Lente Amsterdam: “Het is iemand die je zenuwen blootlegt om vervolgens op vaderlijke toon te zeggen dat die pijn jouw pijn moet zijn en dat er geen zalf bestaat. Elke cognitieve dissonantie die je voor jezelf op prettig hypocriete wijze had opgeheven, wordt je ingewreven, of zoals medejurylid Simon Vinkenoog het kernachtig zei: "Hij verschaft illusieloos inzicht in de werkelijkheid".

Voorts is hij winnaar van Slamersfoort 2006, winnaar van het Zaans Dichtersfestival en de daaraan verbonden BRUNA poëzieprijs 2006, slamjaarwinnaar 2007 in Zeist. In 2008 kreeg Pom Wolff De Gouden Slamburger uitgereikt vanuit de Universiteit Utrecht – afdeling Letteren en won hij het 2^eDrentse open dichtfestival. In december 2009 de jaarfinale van Slamersfoort. In 2010 de dobbelslam en de dichtslamrap van Boxtel.

Zijn poëziesite 'Gedichten & slampoëzie' is de meest bezochte poëziesite in de Lage Landen (méér dan één miljoen hits per jaar en door de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag gearchiveerd en gewaardeerd als cultureel erfgoed).

In de befaamde Windroosreeks van uitgeverij Holland verscheen in 2005 zijn debuut je bent erg mens- inmiddels uitverkocht.

Daarover schreef Poëzierapport(december 2005):

Strak gecomponeerd wordt het innerlijk van een mannelijk mens blootgelegd, zonder schroom worden vooroordelen op tafel gelegd, hier worden geen engelen bezongen, maar de ruwe werkelijkheidsbeleving van een individu. En die is schrijnend, navrant. Pom Wolff heeft mijns inziens een sterk debuut geschreven.” Oud Windrozer Simon Vinkenoog kwam tot een soortgelijke conclusie: "Navrant en indringend, overtuigend en onverbiddelijk (...)

In 2006 gaf uitgeverij Holland zijn tweede bundel toen je stilte stuurde uit, waarover Jos van Hest schreef:

Ze zingen en kreunen. Ze zijn onrustig en argwanend. Ze vertederen en verlinken je tegelijkertijd. De gedichten in deze bundel van Pom Wolff. Ze barsten uit hun voegen van karigheid. Maken onverwachte grappen die geen grappen zijn. Vechten zich een weg de bundel uit. Het oog van de lezer, het oor van de luisteraar in.

■

[Bron: De Muzeval, 3 mei]

*

een zinloos uur

van mij had je mogen blijven
dat weet je wel
ik ben een uur gaan zitten
met een boekje in mijn hand
een pen om je te schrijven
het was een zinloos uur
er is er een vertrokken
en een is blijven staan meer is het niet

dat er altijd zand zal zijn
en altijd wel een kind
zo weten we het zand
weer los en laten het
ik adem nog
en jij in mij niet minder
dat is het dat ik schrijven kan
dat is het dat ik dood

tegen vuur

voor simon vinkenoog

tegen de staat van stalen tanks

en moddersporen

over ruggen van oedeem
tegen een kennelijke staat van onzin

tegen macht of leger nog

tegen een staat van onvermogen

een staat van dienst

en lintjes als je oud bent

een bom kan slechts een steen verlichten

voor open monden, taal als taal
voor verwondering en adem
voor ieder woord, voor iedereen
een babyschreeuw dat is een lintje

Pom WOLFF

www.pomgedichten.nl