Een recente aflevering van ça ira! is geheel gewijd aan Les Enfants de colère van Paul Neuhuys (1897-1984) en aan Wout Hoeboer (1910-1983). In de centrale katern prijkt een kleurenreproductie van de drie marionetten die de schilder-collagist in 1971 voor dit eigenzinnige toneelstuk vervaardigde.

In de inleidende aantekening getuigt Luc Neuhuys:

En 1971, mon père me conseilla d’aller voir Wout Hoeboer, qui se proposait de faire, me dit-il, des marionnettes pour les Enfants de colère. Mon père ne m’avait jamais parlé de lui [...]. Mais comment Wout Hoeboer connut-il les Enfants de colère ? Est-ce lui qui suggéra d’y introduire des marionnettes ? Aucune didascalie dans le texte n’y fait la moindre allusion.

Mais les marionnettes existent et témoignent de la connivence qu’il dut y avoir entre le peintre et le poète. Sous le signe de dada ? Selon la tradition (« Est dada, celui qui se déclare tel ») Wout Hoeboer se proclamait le dernier des dadaïstes et nul aujourd’hui ne le lui contestera ; Paul Neuhuys au contraire s’en est toujours défendu : « N’est pas dada qui veut » disait-il, mais il le comprit mieux que personne et lui resta fidèle.

Onder de toepasselijke titel « Affirmations justes à condition de les prendre juste à l’envers », gaat Henri-Floris Jespers grondig in op de gelaagdheid van Neuhuys’ stuk, waarvan de titel, « kinderen des toorns » naar de brief van Paulus aan de Efeziërs (2,1-3) verwijst. Hier volgt de tekst in de Statenvertaling:

En u heeft Hij mede levend gemaakt, daar gij dood waart door de misdaden en de zonden,

in welke gij eertijds gewandeld hebt, naar de eeuw dezer wereld, naar den overste van de macht der lucht, van den geest, die nu werkt in de kinderen der ongehoorzaamheid,

onder dewelken ook wij allen eertijds verkeerd hebben in de begeerlijkheden onzes vleesches, doende den wil des vleesches en der gedachten, en wij waren van nature kinderen des toorns, gelijk ook de anderen.

Oppervlakkig gaat Les Enfants de colère over de generatiekloof en de spanning tussen traditie en moderniteit, tussen burgerlijke opvattingen en wil tot bevrijding. Neuhuys wendt in zijn stuk de technieken aan van het “conte philosophique” – de zoektocht naar zingeving van het leven, naar waarheid en geluk – en van de wrange zedencomedie, waarbij hij realisme aan sprookjesachtigheid paart en lyrisch, dan weer nuchter of zelfs cynisch maar altijd speels uit de hoek komt. Zoals vaker betracht Neuhuys de coincidentia oppositorum, de dialectische opheffing der tegenstellingen. Jespers toont aan dat Neuhuys langs zijn neus weg alludeert op het colloquium van Poissy (1561), op de Pauliniaanse visie op de genade en op het jansenisme. Neuhuys zinspeelt op de voorbestemming, de vrije wil en het determinisme – en brengt dat alles in verband met het theater van de wereld, het theater dat zich niet laat dwingen in het keurslijf van dogma’s, ook niet in de zesendertig dramatische situaties van graaf Carlo Gozzi (1720-1806), later hernomen door Georges Polti (1867-1946).

Tot slot brengt Jespers een overzicht van leven en werk van Wout Hoeboer, die hij situeert binnen de Brusselse avant-garde van na de Tweede Wereldoorlog. ■

Bulletin de la Fondation Ça ira, n^o 30, 2^ème trimestre 2007, 44 p., ill.. Jaarabonnement : 20 € (vier nummers), te storten op rek. 068 – 2287225 – 89 van Fondation Ça ira, 50, Chaussée de Vleurgat, B 1050 Bruxelles. IBAN : BE45 0682 2872 2589 BIC : GKCCBEBB. E-mail : ca.ira@skynet.be

Urenlang gesprek met Dieter Vandenbroucke, de biograaf van Victor J. Brunclair. Hij vertelt boeiend over het sfeertje in de Opera, tijdens de jongste bezetting. En hij troost mij: hij is er ook nog niet in geslaagd een exemplaar van Het heilig handvest (1937) te verwerven. Zoals beloofd vertel ik hem de enkele herinneringen aan Brunclair die ik uit de mond van grootmoeder optekende. De toestanden die zij beschreef kloppen, zegt me Dieter, tot en met de situering in de tijd. We slaan allerlei zijpaden in en belanden uiteindelijk bij Mathijs de Ridder en zijn voortreffelijk boek over Elsschot dat m.i. de aandacht niet krijgt dat het verdient; bij Fritz Francken en zijn memorialistische geschriften; bij  Gérard Berréby en Piet de Groof, “le général situationniste”; bij Michel de Ghelderode en het Vlaamse Volkstoneel; bij Paul Joostens.

Ik toon hem de groepsfoto, gekiekt in de Vlaamse Club in 1923, waar broederlijk naast elkaar staan: Jean-Jacques Gailliard, Pierre Fontaine, E. L. T. Mesens, Paul van Ostaijen, Marcel Baugniet en Geert van Bruaene. Verder ook August Vermeylen, Edmond Vandercammen, Jean Milo en René Verboom. Hoe komt het dat die toch wel historische foto in geen enkele publicatie over Van Ostaijen opgenomen werd?

We betreuren het allebei dat er geen biografie bestaat van bijvoorbeeld Paul-Gustave van Hecke of André de Ridder.

Als kind ik ging vaak in gezelschap van grootvader op visite bij Mademoiselle Lasne, die in de Lamorinièrestraat woonde. Marie-Louise Lasne, een ietwat theatrale Parisienne, was een kunstzinnige en geletterde vrouw die samenwoonde met haar oudere, kolossale Waalse vriendin, Mademoiselle Letiexhe. Ze gaven beiden les aan het chique Collège Marie-José. De zwaarlijvige Mademoiselle Letiexhe zat altijd in haar stoel, terwijl haar vriendin hyperkinetisch door het appartement liep, steeds druk in de weer met God weet wat. Mademoiselle Lasne was de hartsvriendin van André de Ridder, die haar vaak bezocht. Naast de massieve, onverstoorbare, stoere, wat in zichzelf gekeerde, rustige en vaderlijke De Ridder die met vaste stem bedachtzaam praatte, leek de tengere, bleke en zenuwachtige Mademoiselle Lasne op een diafane précieuse. Wanneer ze het woord tot mij richtte, was het altijd of ze om mij bezorgd was. In haar ogen hoorde een kind blijkbaar met “pauvre” aangesproken te worden. « Mon pauvre Henri, mon pauvre chéri, mon pauvre enfant. » Ik vond dat raar. Wat ze ook zei of vertelde, de zin eindigde altijd een toon hoger, net of ze hoorbaar een vraagteken plaatste. Telkens ik hem toevallig zag, kreeg ik van André de Ridder een “zondag”, ook op doordeweekse dagen. Voor hem was immers elke werkdag een zondag van de geest  en elke zondag een blijde werkdag.

Het eerste boek van André de Ridder dat ik las, was geen boek, maar een overdruk van vijf opstellen verschenen in De Vlaamse Gids die hij in oktober 1959 (ik was net vijftien) “hartelijk” aangeboden had aan grootvader: twee bijdragen over de Russische balletten van Serge de Diaghilev, herinneringen aan Hugo van den Abeele, de fietsende gemeentesecretaris van Sint-Martens-Latem, en twee scherpzinnige en bij wijlen haast profetische opstellen over de Franse nouveau roman, een over Alain Robbe-Grillet en een tweede over Claude Simon. In die 31 pagina’s ligt de volledige persoonlijkheid (en de levenscurve) van André de Ridder vervat: de dandyeske grootstedeling met een voet in de Belle Époque, toen de opvoering van Le Sacre du Printemps van Stravinsky door de Ballets Russes te Parijs haast een opstoot veroorzaakte; de vurige pleitbezorger van het Vlaams expressionisme; en de eindeloos nieuwsgierige geest die meteen de intrinsieke waarde van wat nieuw is weet te vatten, te bevatten en over te brengen.

In de reeks publicaties van het AMVC-Letterenhuis verscheen het boek Allemaal zeep aan onze zolen. Kroniek van het Nieuw Vlaams Tijdschrift (1946-1950). Het werd geschreven door de literatuurhistoricus Bert Van Raemdonck, die momenteel werkt bij de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde in Gent. Hij besteedde eerder aandacht aan de jonge Hubert Lampo in bijdragen die verschenen in het literairhistorische tijdschrift Zacht Lawijd.

Het Nieuw Vlaams tijdschrift (NVT) was het toonaangevende literaire tijdschrift in het naoorlogse Vlaanderen. Hubert Lampo werd van in de voorbereidende fase bij het project betrokken. Van 1946 tot in het begin van de jaren 1960 – toen Ivo Michiels hem opvolgde – was hij redactiesecretaris.

“Een doel dat [oprichter Herman] Teirlinck (…) verwezenlijkte, was het vergaren van het grootste literaire talent dat op dat moment in Vlaanderen actief was. Achteraf beschouwd had het NVT van de drie voornaamste literaire tijdschriften in Vlaanderen zeker de grootste schrijvers in huis,” schrijft Van Raemdonck in zijn slotbeschouwing. “Noch in de redactie van Dietsche Warande & Belfort, noch in die van De Vlaamse Gids zetelden na de Tweede Wereldoorlog zoveel auteurs die een halve eeuw later nog zo grote bekendheid genieten.”

Het NVT bood een podium aan Willem Elsschot, Marnix Gijsen, Hugo Claus, Louis-Paul Boon en vele anderen. Soms publiceerde het in verscheidene afleveringen hele romans, die in het tijdschrift voor het eerst in druk verschenen.

Het indrukwekkende werkstuk van Bert Van Raemdonck (416 pagina’s) exploreert voor het eerst doormiddel van archiefmateriaal uit o.m. het Letterenhuis, op wetenschappelijke wijze de eerste jaren van het NVT. Hij beschrijft uitvoerig hoe de idee voor het blad ontstond. Nog tijdens de oorlog besloten August Vermeylen en Herman Teirlinck om na de Duitse nederlaag uit te pakken met een algemeen cultureel tijdschrift.

Aanvankelijk zou het blad Diogenes heten en moest het een pluralistische redactie krijgen, met mensen uit diverse politieke en levensbeschouwelijke hoek. Na de dood van Vermeylen werd het uiteindelijk een vooral literair tijdschrift, en ondanks de aanwezigheid van enkele katholieke redacteuren, kreeg het een “socialistische” signatuur.

De jonge redactiesecretaris Lampo kreeg o.m. de ondankbare taak te bemiddelen tussen de veeleisende Teirlinck en de latere senator Adolf Molter, die aan het hoofd stond van de socialistische uitgeverij Ontwikkeling in Antwerpen.

Van Raemdonck wisselt “jaarkronieken [af] met beschouwende hoofdstukken waarin de voornaamste ‘verhaallijnen’ worden gesynthetiseerd.” In de beschouwende hoofdstukken zet hij op heldere wijze belangrijke en complexe episodes uit de geschiedenis van het NVT uiteen.

De jaarkronieken bestaan uit chronologisch geordende samenvattingen van de brieven die de betrokkenen met elkaar wisselden. Het resultaat is verrassend levendig; de talrijke citaten brengen redacteuren en medewerkers tot leven. Van Raemdoncks aanpak garandeert volledigheid en objectiviteit. Die maken van Allemaal Zeep aan onze Zolen een onmisbaar instrument voor wie zich wil verdiepen in de geschiedenis van de naoorlogse Vlaamse literatuur.

Uiteraard is het dat ook voor al wie belangstelling koestert voor deze boeiende periode in de loopbaan van Lampo. Daarover was tot nu toe weinig bekend, ook al omdat de schrijver zelf er niet vaak op terugkwam.

Een toekomstige biograaf vindt in het boek een schat aan informatie – al moet hij die te gelegener combineren met het materiaal dat bestaat over Lampo’s medewerking aan het literaire tijdschrift De Faun, aan het weekblad Parool, waarvan hij eveneens redactiesecretaris was, en aan de socialistische krant Volksgazet. Een en ander is ook essentieel voor het in kaart brengen van de intellectuele, literaire en publicistieke activiteit ter linkerzijde in het Vlaanderen van vlak na de Tweede Wereldoorlog.

■

Bert van RAEMDONCK,  Allemaal Zeep aan onze Zolen. Kroniek van het Nieuw Vlaams Tijdschrift (1946-1950). Antwerpen, AMVC-Letterenhuis, AMVC Publicaties 9, 2006, ISBN 9076785090. 

Toen Alain Germoz (°1920) in de winter van 1992 Archipel oprichtte ( “om zich het leven te bemoeilijken”), koos hij resoluut voor een anthologische formule, waarbij uitsluitend creatieve teksten in aanmerking kwamen. Hiermee gaf hij te kennen dat de uitdijende (postmodernistische) woekering van teksten over teksten hem hoog zat (en zit). In de jongste aflevering wordt nu vooropgesteld dat de afleveringen van het cahier voortaan grotendeels rond een thema gebouwd zullen worden.

De afdeling “Spécial jazz”, die zowat 65 % van de redactionele oppervlakte beslaat van het jongste nummer, opent met een sterke tekst van Germoz (Stormy Weather) – persoonlijke terugblik en mijmering, herinneringen aan ontmoetingen, dit alles doorspekt met korte en des te meer treffende historische en sociologische beschouwingen.

Je ne savais pas encore quel rôle déterminant les disques d’Ellington, d’Armstrong, de Lionel Hampton, de Sidney Bechet, de Kid Ory et tant d’autres, allaient jouer dans ma vie lorsque, le 10 mai 40, je fus réveillé par le tapage insolite des Stukas venus bombarder Anvers. Le jazz fut relégué parmi les créations interdites de « l’art dégénéré », mais, pour ses fervents, devint l’indispensable viatique dans les moments de désespérance. Ce fut un grand soutien tout au long de l’Occupation.

Dat was ook het geval voor zijn neef Guy Vaes (Une jeunesse en jazz):

Au début de la Deuxième guerre, Alain Germoz m’emmena chez le baron de Gerlache. Celui-ci possédait en 78 tours, environ tout l’œuvre gravé d’Ellington. À ce brasier musical, il soutira ce qu’il fallait pour colorer la grisaille d’une ville sans joie [...].

Vaes wijst op de invloed van de jazz op zijn werk:

Au blues, je dois une part de ma démarche romanesque. Octobre long dimanche » est sous-tendu par les inflexions des clarinettistes créoles, et plus encore par les phrases chargées de mélancolie et de révoltes des trompettistes tels que Louis Armstrong, Tommy Ladnier, Henry Red Allen et Buck Clayton.

De interactie tussen jazz en andere kunstvormen komt trouwens aan bod in bijdragen van Aaron Prevost (‘Poésie, swing en Jacques Réda’), Jacques Chesnel (‘Quelle est l’interdépendance éventuelle entre le jazz et la peinture’). Signaleren we ten slotte de gedichten van Pierre Givodan, Charles A. Perrone, Willem M. Roggeman en Guy Vaes.

In Poëziekrant onderstreept Patrick Auwelaert dat met zijn jongste bundel, Blue Notebook (Antwerpen, Demian, 2006), Willem M. Roggeman zich verdiend schaart “in het rijtje van Vlaamse ‘jazzdichters’ als Adriaan de Roover, Willy Roggeman, Jan van der Hoeven en Roger M.J. de Neef”.  In het rijtje ontbreekt de naam van Max Kazan.

&

Agnès Caers publiceert een verhelderende inleiding tot en spitse aantekeningen bij de jongste bundels Rebuten (2004) en Geheim besogne (2007) van Renaat Ramon, waaruit ze tevens een aantal gedichten en uittreksels vertaalt. Ramon is wellicht de meest onderschatte levende Vlaamse dichter.

Déchiffreur d’énigmes, - tâche réservée par Nietzsche au poète -, Renaat Ramon rend leur noblesse aux Lettres flamandes, trop souvent avilies par un néo-naturalisme grossier, appauvries par de stériles ratiocinations idéologiques. La poésie chez lui est ramenée à sa vraie fonction : oser imaginer l’impensable. Là où s’arrête tout connaissance rationnelle. À cette pointe extrême des avancées mathématiques, qui depuis Heisenberg d’ailleurs ont si bien troué l’infini, qu’il va de soi désormais que Dieu s’amuse à jouer aux dés. Tout ne naît-il pas du jeu de l’enfant dieu d’Héraclite? La « secrète besogne » du poète étant précisément de jouer à sa suite et tout comme lui.

Het parallellisme met het gedachtegoed van Michel Seuphor is treffend.

Renaat Ramon is niet alleen plastisch kunstenaar en dichter, hij schrijft ook erudiete monografieën. Het is nu met ongeduld wachten op de aangekondigde Geschiedenis van de visuele en concrete poëzie in Vlaanderen en Nederland.

 
Archipel, nr. 25, 2007, 127 blz., ill., 15,49 €. Abonnement (2 afleveringen): 24,79 €.

Vzw Archipel, Jan van Rijswijcklaan 7, bus 2, 2018 Antwerpen.

E-mail: vzwarchipel@pandora.be

Vandaag, zaterdag 16 februari, vond in de aula Chrysant van het crematorium van Antwerpen de plechtigheid plaats ter afscheid van Michel Bartosik (zie eerdere berichten de dato 3, 5 en 8 februari).

Zoon Jan Bartosik las een sobere maar niet minder pakkende tekst voor, waarna Roger M.J. de Neef aan het woord kwam met een

                         Persoonlijk getuigenis en vaarwel
                         namens de vrienden en dichters.

Michel, mijn Poolse ‘Geschreven vriend’ van ons,

Ik kende, uk ken hem al bijna 40 jaar. Eigenlijk niet zo goed, eerder terloops van ‘tussendoor’.

Wat wij al die tijd gemeenschappelijk hadden waren de teksten, de gedichten van anderen naast de eigen gedichten die wij zelf hebben gemaakt, geleefd en met een vorm van schroom – noem het gêne – elkaar wel eens toeschoven.

En toch: ik was de officiële getuige bij je huwelijk met Louisa (die je ook toen al eens ‘Wiske’ noemde).

Ik wist je twee zonen, Thomas en Jan geboren worden, ook enkele van jouw gedichten die je moeizaam, bijna aarzelend onderbracht in cycli en soms in bundels.

Over wat we in het hoofd en in het bloed hadden – je noemde dat ‘roeping’ om mij te tergen – daar hebben wij niet zo vaak over gepraat.

Wij hielden van eten en van wijn zonder woorden.

Terloops heb ik jou tot viermaal toe een telkens licht gewijzigde versie van altijd datzelfde gedicht waar ik mee zat ‘Syllabus van de roos’ in handschrift aangeboden. Alle vier heb je ze aangenomen. Achteraf er nooit op gereageerd en ik heb je laten betijen omdat ik vermoedde dat woorden alleen maar versies van de stilte kunnen zijn en ik al voelde en zag dat mijn gedichten nooit helemaal voltooid of af zouden zijn, ik waarschijnlijk misschien wel echt doorhad dat mijn verzen bij jou in goede handen waren.

En hier sta ik nu, Michel, met de groeten van vrienden, van dichters: van Vera die je uitwuift met een vers van puur zonlicht, die straks naar jouw stem tast en enkele van jouw gedichten leest; groeten van Marcel die het blanco blad verminkt, een nieuw ‘dada’ gedicht begint, groeten van Anneleen die jou stiekem een sigaret aanreikt; van Dirk, van Eric en Hans die met overgave en kennis jouw gedichten hebben gespeld.

Groeten van Joris Gerits die vindt dat jij een onnavolgbaar mooi ‘Tombeau’ gedicht voor je vader schreef, vaarwel van Lucienne die in het ziekenhuis van een vijfde heupoperatie herstelt; groeten van Jan, van Tino van wie ik niets heb gelezen maar die het liefst nog in het Frans schrijft, van Marc Tiefenthal die andermaal voor jou een vuurspuwend ‘Coltrane’ gedicht uitprobeert; van Henri-Floris die aan zijn blog werkt, vooral ’s nachts leeft, en almaar leest en geeuwt; groeten van hartsvriend Wilfried die zich excuseert omdat hij een kwartiertje eerder dan jij is afgereisd.

Springerige groeten van Ornette Coleman die jou en Jan met zijn krijtende altsax van wit metaal achternazit in park Den Brandt.

Groeten ook van Rody die schaduwrijke woorden uit je handschrift plukt en die op een weegschaal weegt. Vaarwel van Leonard en van Gerd, van Gust, Robby en Gerda, van de vrienden van de donderdagavond, van de geweldenaars/klaplopers en versierde figuranten van café Bato Batu.

Vaarwel van allen die hier zijn, - niet zijn – die jou gehoord, ontmoet, gelezen, verzwegen hebben.

Adieu van mij, omdat wij een zeer onvolledige en daarom perfecte relatie hebben gehad.

Ik dank je, Michel.

Omdat ik, met die andere woorden, nagenoeg hetzelfde als jij heb geschreven, blijf ik je opzoeken en ondervragen. Je in mij vasthouden en verliezen. Van je houden.

Roger M.J. DE NEEF

Na voorlezing van een brief namens de Poolse familie (met simultaanvertaling) van getuigenissen van een medestudente van Michel Bartosik (over het wonderjaar 1968) en van een studente en promovenda van prof. dr. Michel Bartosik, kwamen Jan Struelens, Erik Spinoy en Dirk van Bastelaere aan het woord. Laatste spreker vond het kennelijk de geschikte gelegenheid om een van die pedante, pseudo-diepzinnige uiteenzettingen te houden waarop hij kennelijk een patent heeft.

Vera Alexander Beerten sloot de plechtigheid af met de lezing van een paar gedichten van Michel Bartosik, waarna de asurn ter aarde werd besteld op het Ereperk van Schoonselhof.

Waren o.a. aanwezig: Arne Adams, Alstein, Maris Bayar, Bert Bevers, Peter Bormans, Frank de Crits, Roger Derijckel, Gerdi Esch, Joris Gerits, Jules Gilles, Clara Haesaert, Henri-Floris Jespers, Pruts Lantsoght, Constance de Neef, Leonard Nolens, Renaat Ramon, Adriaan Raemdonck, Tony Rombouts, Gerd Segers, Walter Soethoudt, Marc Tiefenthal, Jean Weisgerber.

&

Attenties

Geste

van het kind

naar de besneeuwde straat

Hierzie – twee kaarsen

één voor bij de boeken

één voor als het koud is

Michel BARTOSIK