De jury van de Knack Hercule Poirot-prijs heeft de nominaties voor de beste Vlaamse misdaadroman van 2008 bekendgemaakt.

Niets is ooit, Toni Coppers, Manteau
Pitbull, Deflo, Manteau
Kwelgeest, Kisling & Verhuyck, De Arbeiderspers
De engel met de zaag, Jan Lampo, Davidsfonds
De Shatila erfenis, Joris Tulkens, Houtekiet
Een bespreking van de vijf kanshebbers vindt u in Weekend Knack van woensdag 29 oktober.
De winnaar wordt bekendgemaakt op vrijdag 31 oktober om 11 uur tijdens de Boekenbeurs in Antwerpen (Oranje Zaal). Op die prijsuitreiking is ook het grote publiek welkom. De laureaat ontvangt een geldprijs van 5000 € en een gegraveerde Waterman-pen.

In een recente aflevering van Zuurvrij, het onvolprezen tijdschrift dat door het AMVC / Letterenhuis uitgegeven wordt, behandelde Gwennie Debergh een stuk geschiedenis: “Het Letterenhuis tijdens de Tweede Wereldoorlog”.

Het Museum van de Vlaamsche Letterkunde werd opgericht in 1933.

In 1945 kreeg de instelling de benaming Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven.

Met de nieuwe naam AMVC-Letterenhuis werd ervoor gekozen om de literatuur een centrale plaats te geven. Het Letterenhuis bewaart immers een unieke collectie literair erfgoed.

Naar aanleiding van 75 jaar AMVC/Letterenhuis verschijnt bij Meulenhoff / Manteau Lof van het stof van Dwennie Debergh. Het boek wordt feestelijk gepresenteerd op zaterdag 25 oktober om 14 uur in het AMVC / Letterenhuis, Minderbroedersstraat 22, 2000 Antwerpen.

Programma:

Welkomstwoord door Leen van Dijck (directeur AMVC-Letterenhuis)

Harold Polis (uitgever Meulenhoff | Manteau) gaat in gesprek met Jef Geeraerts, Xavier Roelens en Gwennie Debergh.

Literaire uitsmijter door Christophe Vekeman.

Aansluitend receptie.

U bent van harte welkom!

Graag uw bevestiging vóór 22 oktober via pers@standaarduitgeverij.be of tel. 03 285 73 28.

Dinsdag 28 oktober wordt de nieuwe roman van Suzanne Binnemans voorgesteld.

CC Colibrant, Deensestraat 6-7 te 2500 Lier, vanaf 20 uur.

Inleider: Yves van Durme.

Initiatiefnemer: literaire boekhandel Liber Mundi.

www.libermundi.be

Suzanne Binnemans (°1961, ps. van Martine Kennes) volgde een lerarenopleiding Nederlands, Engels en Duits, maar stapte na haar studie in het bedrijfsleven. Ze werkte in de personeelsadministratie en de marketing, maar ze verkoos een zelfstandige loopbaan als grafisch ontwerper en copywriter. Behalve romans publiceerde ze artikelen, verhalen en gedichten, voornamelijk in het literaire tijdschrift Gierik & NVT. Zij is bestuurslid van het PEN-centrum Vlaanderen en doceert proza en autobiografisch schrijven aan de Antwerpse SchrijversAcademie.

Binnemans debuteerde in 1988 met de roman De woorden van Elisabeth (Nioba) en werd meteen gewaardeerd voor haar eigen stijl: in vrij nuchtere bewoordingen en beschrijvingen zonder franje, creëert zij een kil decor waarin de meest intense gevoelens tot hun recht komen. Na de roman Trefwoord: Wraak! (Houtekiet, 1990) werd ze opgenomen in het fonds van uitgeverij In de Knipscheer: Scheidslijnen: dubbelroman (1988), Vertrekken (2003) en nu Prooi.

Centraal in haar werk staan sociale thema's als gebrek aan communicatie, relatieconflicten, afwijkend sociaal gedrag en isolement.

Suzanne BINNEMANS, Prooi, Haarlem, In de Knipscheer, 2008, 128 p., 14,50 €.

www.indeknipscheer.nl

De Oostenrijkse psychoanalyticus Otto Gross, een in leven en werk wat excentrieke en controversiële persoonlijkheid, was in menig opzicht een voorloper. De wat marginale maar niet minder reële invloed van deze sleutelfiguur op de ideeëngeschiedenis wordt nog altijd al te vaak gebagatelliseerd. Hoe men er ook tegenover moge staan, zijn baanbrekende inzichten getuigen meestal van een ongemene revolutionaire frisheid en creativiteit.

In de tweewekelijkse Mededelingen van het CDR publiceerde ik twee jaar geleden een boeiend opstel van prof. em. dr. Piet Tommissen over “Het geval Otto Gross”, (Mededelingen, nr. 77, de dato 31 augustus 2006, pp. 2-4; nr. 78, de dato 18 september 2006, pp. 5-13). De papieren afleveringen zijn niet meer leverbaar. Op vraag van belangstellenden wordt het opstel van Piet Tommissen hier gepubliceerd. De talrijke voetnoten, die vaak nieuwe pistes aanreiken, werden om louter technische redenen weggelaten.

Henri-Floris JESPERS

V

Hurwitz houdt het voor onmogelijk een biografie van O.G. op chronologische grondslag te schrijven en koos voor de thematische aanpak.  Na me in het denken van O.G. verdiept te hebben, ben ik geneigd ‘onmogelijk’ door ‘bijzonder moeilijk’ te vervangen. Vandaar dat ik, in het belang van de lezer, leven en werk gescheiden behandel, zonder de interdependentie tussen beide te loochenen. Het is helaas geen sinecure het systeem waar O.G. voor geleefd en gestreden heeft en dat los staat van zijn louter medische bijdragen, zoals deze over de schizofrenie, te resumeren. Er kunnen fasen in de wordingsgeschiedenis van dat systeem worden aangetoond en het technisch karakter van menig onderdeel is een supplementaire moeilijkheid. Vandaar een noodoplossing: ik beperk me tot een paar kerngedachten die de richting van het denken (en streven!) van O.G. aangeven.

Welnu, aan de basis ligt de situatie die O.G. in het ouderlijke huis had leren kennen, te weten het samenleven van een dominerende vader en een, volgens hem, tot onderdanigheid gedoemde moeder. Reflexies over die familiale ervaring culmineerden in de overtuiging dat een neurose het gevolg is van een conflict tussen ‘het eigene’ en ‘het vreemde’, tussen de driften die in elk individu leven (de seksuele en de ego-driften, d.i. deze die gericht zijn op het behoud van de eigenheid, zeg maar de aangeboren aard) en de invloeden van buitenaf die het inwendig leven van het individu verstoren. Bijgevolg zijn b.v. normen (b.v. de kuisheid, de trouw) en instituties (b.v. het huwelijk, de familie) verantwoordelijk voor een geknevelde seksualiteit. Weg dus met de gangbare seksuele moraal, want om te genezen moeten neurotici seksuele immoralisten worden. Leve de orgie, de enige mogelijkheid om conflictvrij te kunnen leven.

In een volgende fase concludeerde O.G. tot het bestaan van algemenere conflicten: op het sociale vlak tussen patriarchaat en matriarchaat, op het wetenschappelijke vlak tussen natuur- en geesteswetenschappen, op religieus vlak tussen ‘mannelijk’ monotheïsme en de religies die aan vrouwelijke moeder- en liefdesgodinnen de centrale plaats toekennen. Hij was gewonnen voor het matriarchaat en wou de psychoanalyse van een natuur- in een geesteswetenschap omtoveren; qua religie sprak hem de Fenicische Astarte-cultus aan. Vervolgens construeerde O.G. een tegenstelling tussen twee totaal verschillende sociale typen: het patriarchale berustend op verdrag, autoriteit en morele concepties en tot uiting komende in familiale, bezits- en machtsverhoudingen, en het matriarchale berustend op de vrije omgang van de individuen met elkaar en zich openbarend in de ontstentenis van plichten en bindingen. Anders uitgedrukt: enerzijds het huwelijk, zijnde de incarnatie van een morele en via overeenkomst geregelde onderwerping der geslachten, anderzijds een hypermorele vrijheid qua betrekkingen tussen de geslachten.

Louter ten informatieven titel zij aangestipt dat O.G. nog andere typologieën gepresenteerd heeft. Bekend is vooral deze waarin onderscheiden wordt tussen twee categorieën van individuen die beide ‘ab’-normaal zijn omdat hun persoonlijkheid van die van de doorsnee stervelingen afwijkt: de door zijn vader vermaledijde minderwaardige en de geniale mensen. Het staat bij de geboorte geenszins vast of een minderwaardige dan wel een genie ter wereld is gekomen. Onnodig te zeggen dat O.G. zodoende tegenover de negatieve zienswijze van zijn vader een positieve kijk op de feiten plaatste. Er kan zelfs aangetoond worden dat C.G. Jung in dezelfde richting dacht toen hij introverte en extraverte typen onderscheidde.

Bachofens theorie voor O.G. van kapitaal belang geweest zijnde, moet ik ook haar een bondige parenthese samenvatten. De Zwitserse jurist deelde de culturele ontwikkeling van het mensdom in drie stadia in:

het tellurisch stadium: nomaden leefden van de jacht, kenden het huwelijk niet, pasten het recht van de sterkste toe;

het lunaire stadium: de landbouw kwam in zwang, de mens werd meer en meer een sedentair wezen, geordende sociale verhoudingen ontkiemden, de moedermoord werd als het zwaarste vergrijp aangevoeld;

het solaire stadium: de arbeidsverdeling zette zich door, het conjugaal vaderrecht en de idee van de individuele eigendom gingen overheersen.

De twee eerste stadia bestempelde Bachofen als matriarchaal, het derde als patriarchaal.

Zonderling genoeg beschrijft O.G. de door hem verhoopte ontwikkeling ten goede bij middel van drie in het boek Genesis ontleende bijbelse begrippen, nl. paradijs, zondeval en verlossing. Het paradijs, dat was de oertoestand, de era van het matriarchaat. De zondeval, dat was het einde van die era: de autoriteit van de liefde werd door de liefde voor de autoriteit vervangen; over de manier waarop dat in zijn werk is gegaan heeft O.G. een m.i. zwakke verklaring bedacht. De verlossing, dat is het ongedaan maken van de zondeval en de terugkeer naar het matriarchaat. O.G. zette aanvankelijk alles op het anarchisme om die verlossing te bewerkstelligen, doch geloofde helemaal op het einde van zijn leven, dat het in Rusland aan de macht gekomen communisme de klus ging klaren. Dat geloof werd gevoed door bepaalde maatregelen die in de Sovjet-Unie van kracht werden, o.m. de afschaffing van het huwelijk en de culturele revolutie (cf. de Proletkult). Hoe zou O.G. gereageerd hebben, mocht hij gezien hebben hoe vlug die maatregelen teruggeschroefd of ongedaan gemaakt werden? Zou hij ingezien hebben dat zijn systeem in een psycho-utopie moest uitmonden, de utopie van een hemel op aarde of, in de terminologie van Hurwitz, van een paradijszoeker? We kunnen die vragen stellen, moeten het antwoord uiteraard schuldig blijven. Daarom schakel ik naar een ander aspect van de denkontwikkeling van O.G. over.

Zelfs voortrekkers komen niet gelaarsd en gespoord ter wereld, doch bouwen voort op het werk van ouderen en/of ondergaan hun invloed, bewust of onbewust. Wat O.G. aanbelangt is alleszins voorzichtigheid geboden. Zo vernoemt hij in een enkele tekst twee keer Fournier en bedoelt telkens de Franse romantische socialist Charles Fourier (1772-1837), wat voor sommigen volstaat om beïnvloeding te suggereren! Gelukkig is twijfel uitgesloten in de gevallen Adler, Bachofen, Kropotkin, Friedrich Nietzsche (1844-1900) en enkele anderen. Over enkele gevallen is het laatste woord nog niet gesproken; ik denk o.m. aan de mij tot voor kort volkomen onbekende Russische wijsgeer Afrikan Alexandrovitch Spir (1837-1890), aan wie O.G. het antagonisme tussen het eigene en het vreemde zou ontleend hebben.

Zoals ik reeds liet verstaan heeft O.G. aardig wat interessante tijdgenoten in zijn ban gezogen, soms langdurig, soms kortstondig. Er zijn enkele twijfelgevallen, o.m. Robert Musil (1880-1942) en Ludwig Klages (1872-1946). Hoe dan ook, menige auteur voert hem onder een fictieve naam in een of meer zijner romans ten tonele: Johannes R. Becher (1891-1958) als Dr. Hoch (De Abschied, 1940), Max Brod als Dr. Askonas (Das große Wagnis, 1918), Blaise Cendrars als Dr. Raymond-la-Science (Moravagine, 1923), Leonard Frank (1882-1961) als Dr. Kreuz (Links wo das Herz ist, 1952), Franz Jung als Ernst Möller (Kameraden…, 1913) en als Paul (Opferung, 1916), Emil Szyttia (ps. van Adolf Schenk; 1886-1964) als Dr. Mager (Die Internationale der Außenseiter, 1955-56), Franz Werfel (1890-1945) als Dr. Gebhardt (Barbara oder Die Frömmigkeit, 1929), Franziska zu Reventlow (1871-1918) als Dr. Bauman (Der Geldkomplex, 1916), enz. Van hun kant hebben sommigen het over hem terloops of uitvoerig in hun autobiografie: E. Mühsam (Unpolitische Erinnerugen, 1961), Fr. Jung (Der Weg nach unten. Aufzeichnungen aus seiner großen Zeit, 1961), Karl Otten (1889-1963) (Wurzeln, 1963), Richard Seewald (1889-1976) (Der Mann von gegenüber, 1963). Eigenaardig genoegd oordeelden enkelen post festum denigrerend over O.G.; tot grote ontsteltenis van Kafka ging Werfel O.G. zelfs haten!

Via die – ik weet het – dorre opsomming hoop ik er de lezer te hebben van overtuigd dat O.G. niet de eerste de beste is geweest. Als curiosum weze nog vermeld dat hij zelfs in Das Kabinettt des Dokter Caligari, de expressionistische film van Robert Wiene (1881-1938) waarin de bekende actrice Lil Dagover (ps. Van Marta Seubert; 1998-1980) een hoofdrol speelt, present blijkt te zijn. Men kan zich afvragen of de studenten die in 1968 in Parijs de verbeelding aan de macht wilden brengen, niet onbewust bezig waren, ideeën van O.G. te herkauwen? Idem voor hun Duitse geestesgenoten, die zich op Wilhelm Reich (1897-1957) beriepen, de man die Freud niet wilde analyseren, wiens Sexpol een heure de gloire heeft gekend en die volgens sommigen bij O.G. aanknoopte. Wat er ook van zij, Reich en ook Georges Bataille (1897-1962) zijn frappante voorbeelden van – voorzichtig geformuleerd – met O.G. verwante zielen.

*

Toen ik me aan het schrijven van deze bijdrage zette, stond me als een geschikte titel deze van de Duitse TV-serie voor de geest, waarin privé-detective Matula de eerst viool speelt: Ein Fall für zwei. Waarschijnlijk staarde ik me blind op het conflict tussen vader en zoon Gross, meer bepaald op een intrigerende inconsistentie in het gedrag van O.G.: hij kon zijn vader niet luchten, maar had geen bezwaar noch tegen diens financiële steun noch tegen de bescherming die hij zijn zoon op grond van zijn reputatie minstens een keer geboden heeft. Naarmate ik vorderde zag ik in, dat het bedoelde conflict slechts een belangrijk onderdeel van mijn thema is en verving ik de attractieve titel door een andere, die beter de lading dekt en waar men meerdere kanten mee uit kan.

Wat de bijdrage als zodanig betreft moet ik erop attenderen dat ik gemeend heb twee zaken uit mijn exposé te mogen weren: gebeurtenissen waarover tegenstrijdige meningen circuleren (b.v. de mogelijke betrokkenheid van O.G. bij een smokkelaffaire die voor doel had de anarchistische kas te spijzen), en personen wier naam de lezer niets zegt tenzij men er toelichting bij verstrekt (en dan nog… ). Gezien de beperkte plaatsruimte diende bovendien aan talrijke (hoofdzakelijk bibliografische) voetnoten te worden verzaakt. Desondanks troost ik me met de quasi-zekerheid over een decennialang ten onrechte verwaarloosde utopist van formaat het minimum minimorum te hebben gezegd.

Prof. dr. Piet TOMMISSEN

De Oostenrijkse psychoanalyticus Otto Gross, een in leven en werk wat excentrieke en controversiële persoonlijkheid, was in menig opzicht een voorloper. De wat marginale maar niet minder reële invloed van deze sleutelfiguur op de ideeëngeschiedenis wordt nog altijd al te vaak gebagatelliseerd. Hoe men er ook tegenover moge staan, zijn baanbrekende inzichten getuigen meestal van een ongemene revolutionaire frisheid en creativiteit.

In de tweewekelijkse Mededelingen van het CDR publiceerde ik twee jaar geleden een boeiend opstel van prof. em. dr. Piet Tommissen over “Het geval Otto Gross”, (Mededelingen, nr. 77, de dato 31 augustus 2006, pp. 2-4; nr. 78, de dato 18 september 2006, pp. 5-13). De papieren afleveringen zijn niet meer leverbaar. Op vraag van belangstellenden wordt het opstel van Piet Tommissen hier gepubliceerd. De talrijke voetnoten, die vaak nieuwe pistes aanreiken, werden om louter technische redenen weggelaten.

Henri-Floris JESPERS

*

Men kan zich vergissen, ja zelfs schromelijk vergissen. Zo was ik enige tijd geleden begonnen documentatie te verzamelen met de bedoeling de vruchtbaarheid van het begrip ‘culturele groeipool’ voor de ideeëngeschiedenis aan te tonen. Iemand die zeker in dat betoog thuishoort, leek me Otto Gross (1877-1920) [voortaan: O.G.] Doch, zo vroeg ik me af, wie heeft in Vlaanderen al over die even zonderlinge als belangrijke man gehoord? Groot was dan ook mijn verbazing toen ik, bij het overlopen van de deelnemerslijst van het vierde internationaal O.G.-colloquium (Graz, 2003) op de naam “Mieke de Loof, Antwerpen” stiet. Ik herinnerde me in deze Mededelingen (2^de jg., nr. 34, 26 oktober 2004, p. 10) te hebben gelezen dat anno 2004 een zekere Mieke de Loof (°1951) met haar boek Duivels offer de zevende Hercule Poirot-prijs in de wacht had gesleept. Bovendien viel me een interview te binnen, waarin verklapt werd dat deze dame sociologie en filosofie gestudeerd en sterk uiteenlopende beroepen uitgeoefend heeft.

Het had heel wat voeten in de aarde alvorens me het adres van mevr. De Loof kon meegedeeld worden. Toen ik er eindelijk over beschikte heb ik meteen mijn stoute schoenen aangetrokken en haar een brief gestuurd. En jawel, zij heeft aan dat O.G.-colloquium deelgenomen en in haar eersteling duikt O.G. op! In haar antwoord vertelde ze, een zevendelige cyclus op stapel te hebben staan: elk dezer misdaadromans speelt zich gedurende de periode 1913-19 in het decadente Wenen af; de hoofdpersonages zijn dezelfde maar spelen telkens een andere historische rol. De lectuur van Duivels offer bevestigde mijn vermoeden dat een nieuw genre detective-stories in de maak is, misschien onder invloed van In naam van de roos (1980) van de Italiaanse linguïst en hoogleraar Umberto Eco (°1932). Ik dacht aan De Rembrandtcode van de Nederlanders Dick van den Heuvel en Simon de Waal; ook aan Gib jedem seinen eigenen Tod van de Oostenrijker Veit Heinichen (°1957), de eerste van een reeks die zich allemaal in Triest afspeelt. Inmiddels spreekt men van de ‘roman policier érudit’.

En nu kom ik eindelijk ter zake. Welnu, de psychoanalyse in het algemeen en haar godfather Sigmund Freud (1856-1939) in het bijzonder, liggen momenteel onder vuur. Het is niet de eerste keer dat zulks gebeurt. Freud had van meetaf met dissidenten af te rekenen; Alfred Adler (1870-1937) en Carl Gustav Jung (1875-1961) zijn de meest bekende. Ook O.G. ontpopte zich als een renegaat, maar hij kreeg de rekening gepresenteerd: in het psychoanalytische milieu werden hij en zijn ideeën stante pede – en met succes – naar het verdomhoekje verwezen, volgens vermetele kenners omdat hij geen Jood was. Doch ook buiten dat milieu waren ze beide snel taboe. Waarom? Ernstige vorsers brengen een en ander in verband in verband met de door de Duitse tijdgenoten betoonde aversie voor het leven dat O.G. geleid heeft én voor zijn tegen hun normen en waarden indruisende revolutionaire opvattingen. Volgens mij dateerde die wrevel uit de tijd (circa 1910) dat in sociaal-democratische organen van leer getrokken werd tegen de aanval van O.G. op de familie – onder meer door de invloedrijke linkse cultuurfilosoof Gustav Landauer (1870-1919), die zelfs de joodse denker Martin Buber (1878-1965) in de discussie betrok.

Wat er verder ook van zij, het furore makende opus van Martin Green (°1927) over de gezusters Von Richthofen heeft beslist de (her-)ontdekking van deze merkwaardige man in de hand gewerkt. Voor zover ik kan beoordelen, volgde evenwel de echte doorbraak pas na de publicatie van het baanbrekende opus van de Zwitserse geneesheer en psychiater Emanuel Hurwitz (°1935), die op de zolder van de psychiatrische kliniek Burghölzli (Zürich) een dossier O.G. gevonden had. Weldra werd een eerste bibliografie samengesteld en volgde de oprichting van een Internationale Otto Gross Geselschafft, die reeds vijf colloquia organiseerde, waarvan de referaten gebundeld werden: het zesde colloquium grijpt in september 2006 in Wenen plaats. Het is verbazingwekkend wat vorsers zoals baron Albrecht Götz von Olenhusen (°1935), Gottfried Heuer (°1944), Raimund Dehmlow (°1952) e. a. m. , in een relatief korte tijdspanne aan het licht hebben gebracht, door o.m. in politie- en andere archieven te gaan snuisteren en zowel overlevenden te interviewen als de nalatenschap van overleden insiders tot in Australië toe op te sporen.

II

Na bijna dertig jaar als onderzoeksrechter in zijn geboortestad Graz actief te zijn geweest, ging de droom van Franz Gross (1847-1915), Otto’s vader, in vervulling: in 1898 werd hij gewoon hoogleraar voor straf- en strafprocesrecht, eerst in Czernowitz (thans Cernivci in Oekraïne) en dan (1902) in Praag – Franz Kafka (1883-1924) was er één van zijn studenten –, om van anno 1905 af aan de universiteit van Graz de leerstoel voor criminologie te bekleden. Hij schiep een soort van misdaadmuseum (sinds 2003 opnieuw toegankelijk), richtte het tijdschrift Archiv für Kriminalanthropologie und Kriminalistik op (1899) en schreef o.m. het op ervaring, observatie en reflexie steunende Handbuch für Untersuchungsrichter, Polizeibeamte, Gendarmen usw. (waarin sprake is van voet- en bloedsporen en van vingerafdrukken, een koffertje voor bewijsmateriaal aangeprezen wordt, de politiehond zijn intrede doet) dat tussen 1893 en 1913 zes oplagen kende en in ettelijke talen vertaald werd.

Als rechtgeaarde positivist zwoer vader Gross bij constateerbare, objectief meetbare en beschrijfbare gegevens, wat verklaart waarom hij het belang van het getuigenverhoor laag inschatte. Ik laat Green aan het woord:

He was not interested in penology, or in the sociology of crime; just in catching criminals and preventing them from committing more crimes.

Geen wonder dat hij de doodstraf billigde en voor gedegenereerden (landlopers, revolutionairen, homofielen, zigeuners, verstokte bedelaars, gewoontedieven e.a.m.), voor wie hem een normale straf inadequaat leek, de deportatie naar Zuid-West-Afrika bepleitte. Zou hij geweten hebben dat de Britse koningin Elisabeth I (1533-1603) in 1597 een wet heeft uitgevaardigd die de deportatie van bepaalde delinquenten regelde?

Deze geleerde was uiteraard een kind van zijn tijd. Men vergete niet dat de Italiaan Cesare Lombroso (1835-1909) aan L’uomo delinquente (1876) een ophefmakend boek gewijd had en de Hongaarse fysicus en protagonist van het zionisme Max Nordau (1849-1923) in zijn opus met de veelzeggende titel Entartung tegen de voortschrijdende degeneratie gewaarschuwd had. De tegenstelling massa/elite stond sowieso in het middelpunt van vehemente discussies en zowel voor het door de Zwitserse jurist Johann Jakob Bachofen (1815-1887) ‘aangetoonde’ primaat van het matriarchaat als voor de antifeministische en antisemitische opvattingen van Otto Weininger (1880-1903) bestond levendige belangstelling. Voorts was het monisme, het geesteskind van de sociaal-darwinist Ernst Haeckel (1834-1919), bezig tot een wereldbeschouwing uit te dijen, deden de anarchisten van zich spreken en doken in de kunst de eerste –ismen op.

Daar het in de eerste paragraaf van dit opstel over de misdaadroman ging en dit literaire genre in deze Mededelingen behoorlijk aan zijn trekken komt, kan ik er niet omheen te vermelden dat bekende beoefenaars van dat genre door vader Gross geïnspireerd werden, resp. worden. Zo vernoemt hem de Amerikaan S.S. Van Dine (ps. Van William Huntington Wright; 1889-1939), de schepper van de privé-detective Philo Vance, expressis verbis in The Greene Murder Case (1928). En wie de memoires (1951) van Georges Simenon (1903-1989) gelezen heeft, weet dat commissaris Maigret eveneens bij Gross in de leer is gegaan. Er zijn ook auteurs wier werk me volkomen onbekend is die hun schatplichtigheid aan Gross toegegeven blijken te hebben, o.m. de Engelsman H.R.F. Keating, de vader van inspecteur Ghote uit Bombay.

III

Uit het huwelijk van vader Gross met Adele Raymann (1854-1942) ontsproot slechts een kind, zoon Otto, die overbeschermd opgroeide in het ouderlijke huis en naar private scholen gestuurd werd. Zijn ouders waren veeleisend, zodat het niet verwondert dat Otto zijn studie aan het gymnasium van Graz en aan de medische faculteiten van Graz, München en Straatsburg magna cum laude afsloot. Na stage te hebben gelopen, promoveerde hij in 1899 in Graz tot doctor in de geneeskunde. Het jaar daarop reisde hij als scheepsarts naar Zuid-Amerika en het was tijdens deze tocht dat hij met drugs begon te experimenteren. Terug aan wal werd hij docent en schreef menige gespecialiseerde studie. Doch het duurde niet bijster lang of hij moest een eerste keer kortstondig worden geïnterneerd (1902). Genezen verklaard werd hij assistent in de universitaire kliniek van Graz en ging in 1903 (tegen zijn zin!) een kerkelijk huwelijk aan met de advocatendochter Frieda Schloffer (1876-1950), me wie hij een liaison had. Nota bene: in 1904 ontmoette O.G. voor het eerst Freud, die hem als een aanwinst voor zijn psychoanalyse beschouwde.

Het echtpaar Gross begaf zich in 1906 naar Ascona, een plaatsje in Zwitserland waar sinds ettelijke jaren een aantal (vaak geniale) zonderlingen, bohémiens zo men wil, woonden en er een alternatieve levensstijl (er liepen b.v. nogal wat nudisten rond) op nahielden. Frieda nodigde haar studievriendin Else von Richthofen (1874-1973), de echtgenote van de in München economie docerende professor Edgar Jaffé (1866-1921), uit om haar te bezoeken. Een jaar later brachten de beide dames een zoon ter wereld, die beide Peter genoemd werden en dezelfde vader hadden, namelijk O.G. Kort daarop bezweek op haar beurt Ilses zuster Frieda Weekley-von Richthofen (1885-1956), de latere echtgenote van de beroemde Engelse auteur David Herbert Lawrence (1885-1930), voor de charme van O.G.! Deze laatste was begonnen met het in de praktijk omzetten van wat hij zelf ‘erotisch immoralisme’ noemde, een waarheidsgetrouwere term dan het ingeburgerde ‘vrije liefde’. Onlangs dook een tot dusver onbekend artikel van O.G. op, waarin hij – in 1920! – als allereerste de uitdrukking ‘seksuele revolutie’ gebruikte.

Doch in Ascona gebeurde nog iets anders. Een zekere Lotte Hattemers (1876-1906) – de dochter van de burgemeester van een Berlijns district ? – pleegde zelfmoord, met de hulp van O.G. en diens vriend Johannes Nohl (1882-1963), een psychiater die o.m. de auteur Hermann Hesse (1877-1962) geanalyseerd heeft. Op grond van geruchten stelde de politie van Zürich een onderzoek in en kwam tot de bevinding dat het niet om een geval van euthanasie ging. Voorzichtigheidshalve waren Frieda en O.G. tijdig naar München afgereisd, alwaar Otto graag en vaak in het stadsdeel Schwabing vertoefde, door Jacques Le Rider (°1954) ‘le Quartier Latin munichois’ genoemd.

Het was de tijd dat het er op leek dat zich in Schwabing zowel marginalen van allerlei slag als bekende kunstenaars in spe elkaar rendez-vous gaven. Zelfs de ‘hofhouding’ van de grote dichter Stefan George (1868-1933), beter bekend als de Kreis, feestte er. Het staat buiten kijf dat O.G. in Schwabing de psychoanalyse geïntroduceerd heeft. Dag en acht analyseerde hij bezoekers van café Stephanie, zijn stamkroeg; één van hen was de anarchist Erich Mühsam (1878-1934), met wie hij reeds langer optrok. Hij leerde er Franz Jung (1888-1963) kennen, die weldra in zijn leven een belangrijke rol zou spelen.

Dat O.G. in vakmiddens gewaardeerd werd blijkt uit het feit dat hij op twee colloquia een referaat mocht houden: op dat van de neuro-psychiaters (Amsterdam, september 1907 – hier maakte hij wellicht kennis met C.G. Jung, mogelijk ook met Kropotkin [cf. infra] ) en op dat (het allereerste) van de psychoanalytici (Salzburg, april 1908). Over dit laatste, helaas verloren geraakt referaat over Culturelle Perspektive was Freud niet te spreken: ‘Wir sind Ärzte, und Ärzte müssen wir bleiben” [wij zijn geneesheren, en dat moeten wij blijven]. Toch leverde diezelfde Freud in mei 1908 een medisch attest af, waardoor O.G. in Burghölzli een nieuwe ontwenningskuur kon aanvatten. Het was C.G. Jung die hem analyseerde, doch O.G. klom medio juni 1908 over de muur van de instelling en werd weldra in Schwabing opgemerkt. Na amper twee weken (wat Freud verwonderde) had Jung als diagnose: dementia praecox (thans: schizofrenie); ze wordt sinds geruime tijd als volstrekt onjuist beschouwd en als het resultaat van een broedermoord geïnterpreteerd – maar ze is O.G. wel zijn verder leven blijven achtervolgen.

Prof. em. dr. Piet TOMMISSEN

(wordt vervolgd)