Luc Boudens deelt mij dat Jean-Marie Berckmans gisteren overleden is. Hij werd dood aangetroffen in zijn woning.
"PS. Ik neem me voor om ook vandaag maar weer eens te proberen er het beste van te maken, maar wat, en ik zou een paar uur stevig willen slapen en dan de dag maar weer alleen zien door te komen, strimpel door het licht, strompel door de duisternis, tot eindgeldige verveling en plots en schielijk overlijden erop volgen.", schreef ooit Berckmans.
*
Jean-Marie Henri Berckmans (°Mol, 28 oktober 1953) werd door Walter Soethoudt ontdekt. Ik ontmoette hem in 1977 bij de presentatie van Tranen voor Coltrane of Geschiedenis van de revolutie in de Zwarte Panter. Jaren later zag ik hem nog eens bij de presentatie van een van zijn boeken bij Dedalus in het sombere café De Raaf dat best, naar het woord van Zola, omschreven wordt als een “assommoir”.
Door omstandigheden zag ik hem vaak tijdens het millenniumjaar tweeduizend. Van Albert Szukalski (1945-2000) en Leon Lemahieu (die allebei in zijn werk figureren) vernam ik geregeld de droevige wederwaardigheden van de man die, ondanks een ongebreidelde creativiteit en soms geniale flitsen, gaandeweg net te zwak en gemakzuchtig werd om zich te kunnen ontpoppen als een schrijver van internationaal formaat. Hij stijgt alleszins met kop en schouders boven het roedel, dat in de race naar erkenning en roem de regels van de marketing angstvallig naleeft.
*
De Stichting Lezen waakt met loden ernst op de auteurslezingen die zij in toepassing van absurde “leesbevorderlijke” criteria al dan niet betoelaagt. De biografie van Berckmans die door de Stichting aan “klanten” aangereikt wordt klinkt uiteraard uiterst deftig.
“Jean-Marie H. Berckmans studeerde één jaar Germaanse filologie in Antwerpen. In die periode begon hij ook te schrijven, manifesteerde zich o.a. als punkdichter maar werd ziek. Van zijn negentiende tot zijn drieëntwintigste was hij afwisselend psychotisch en manisch-depressief en verbleef hij in psychiatrische inrichtingen. Hij herwon zijn geestelijk evenwicht en werd een succesvol zakenman in Italië. Bij zijn terugkeer naar België werd hij opnieuw ziek. Zijn huwelijk liep stuk, hij zei zijn werk vaarwel en nam een leven aan van schrijver-kluizenaar. Berckmans' uitgesproken naturalistisch proza is tegelijk deprimerend en hallucinant, een keiharde schreeuw in zijn schildering van een wereld vol chaos, verwarring, gekte en existentiële wanhoop.”
Kluizenaar? Nou ja. In de jaren negentig begon Berckmans naam en faam te maken als performer met Circus Bulderdrang en zijn kompaan Vitalski. “Altijd met het mes op de pols, altijd wild om zich heen slaand, spuwend op alles wat bewoog”, aldus Stijn Tormans in Knack bij een Berckmansportret.
*
Peter Mangelschots publiceerde op 12 januari 2004 in Goddeau, magazine over muziek en andere (www.goddeau.com) een treffende bespreking van As op Jazzwoensdag, “autobiografie of autobistrografie?”, opgedragen aan Albert Suzkalski (1945-2000):
Het boek opent met een indrukwekkende, vreselijk warrige en daardoor dronken-oprechte evocatie van het spetserke en zijn passanten. Maar dan - met de dood van moeder — trekt het hoofdpersonage zich terug in zijn huis, Kontainer I in Biotoop Zero. Hij is er overgeleverd aan de drank, zijn vrienden die hem al eens bezoeken en zijn eigen demonen. Alles wordt op zijn beloop gelaten en Kontainer I gaat ten onder in vuiligheid en de keutels van de hond Charlowie, het arme beest.
Berckmans beschrijft dit alles op een ongeëvenaarde manier. Literaire hoogstandjes zal de ene zeggen, onsamenhangend gezwam de andere. Feit is dat Berckmans op een heel eigen en compromisloze manier zijn ding doet. Bij momenten heeft hij geweldige invallen - getuige daarvan alleen al de titel van het boek. Vaak vergt het van de lezer ook wel een bijzondere inspanning want zoals gezegd: warrig kan het allemaal wel eens zijn. Voorbeeld daarvan is de jazz die her en der opduikt en waarvan de songs, titels en uitvoerders schijnbaar gratuit worden meegegeven, als was het de achtergrondmuziek van het verhaal. Muziek die er goed zou bij passen, want de taal van Berckmans heeft veel van jazz: schokkerig, vol improvisatie, associatief en met een flits van het genie. Een omschrijving waarmee Berckmans waarschijnlijk wel vrede zou kunnen nemen. Als die uitdrukking tenminste bekend is in zijn eigen, neen eigenzinnig woordenboek.
*
In “De papieren man”, de voortreffelijke blog van Dirk Leyman (www.papierenman.blogstop.com), staat vandaag te lezen:
De kritiek droeg Berckmans bij momenten op handen. Zelfs in Nederland omschreef Arnold Heumakers in De Volkskrant ooit als “Célineske tirades”, die getuigen van een verbeten energie, geschreven in een grimmig Vlaams idioom dat niets pittoresks meer heeft.” De lezers holden voor deze gitzwarte wereld vol kromme wendingen en chaos echter zelden naar de boekhandel. Berckmans kon immers doordrammen en schuwde de litanie en de langdradigheid niet, tot je murw was geslagen. Die beroerde verkoopcijfers leidden tot omzwervingen langs diverse uitgeverijen als Soethoudt, Dedalus, Nijgh en Van Ditmar en Meulenhoff/Manteau.
*
Over Albert schreef Berckmans: “Vaker dan vaak luisteren wij naar het woord van Szukalski, dat vaak eigenaardige vormen aanneemt”.
Dat geldt evenzeer voor Berckmans’ ongelijk oeuvre dat echter treffend illustreert dat de dichter het slechte geweten van zijn tijd belichaamt.
In Altijd weer vogels die nesten beginnen. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1945-2005 (Amsterdam, Bert Bakker, 2006) wordt J.M.H. Berckmans eenmaal (en dan nog terloops in een opsomming) vermeld.
Prof. dr. Hugo Brems bewijst hiermee eens te meer zijn kritische impotentie.
Henri-Floris JESPERS
Dodenzielen op Allerjazzdag. Berckmans’ biotoop **, Antwerpen, Jef Meert, 2000. Omslag:
Wout Vercammen
