Eindelijk het ultieme godsbewijs: vleermuizen verkiezen roomskatolieke kerktorens. Het origineel haalt het altijd van de kopie. Want protestantse, laat staan presbyteriaanse tempels, daar is een reukje aan. Kate Aney – niet te verwarren met de barrikadenwalkure van de BBC, Kate Adey – Kate Aney, een deskundige op het gebied van de fladderoren, heeft twaalf jaar lang de nestbevuiling van de Ierse vledermuis aan een grondig bolustisch onderzoek onderworpen. Haar besluiten liegen er niet om. De langoorvleermuis kiest zonder uitzondering voor vermolmde galmgaten en klokkentorens van katolieken kunne. De gladde vleermuis – nomen est omen – weigert de doopvont te passeren, en beperkt haar verblijf tot de Church of Ireland.

Daar zit heel wat lering in. Mijn wetenschappelijke scholing laat mij toe voor de vuist weg een vijftal gelijkwaardige theorieën te bedenken, die deze apartheid onder de vleermuizen dogmatisch rechtvaardigen. Daar is eerst de theorie van de memel. Memel, u kent de gaatjes in die oude, strooien kerkstoelen wel, memel vreet zich gangetjes in schotbalken en galmdeksels. Het effect is wonderbaarlijk. Het hout droogt zienderogen uit, dankzij de toenemende verluchting die de memel inbrengt. Dat ambachtelijk fijnzinnig geschoolde kevertje vormt een ideale habitat, zoals wij geleerden plegen te zeggen, voor de hangpotigen. Vleermuizen horen daartoe, omdat ze anders op hun kop moeten staan. Nu haken zij zich gewoontjes vast in het geperforeerde oppervlak van het houten gebinte, en genieten zo van een welverdiende dagrust.

Even aantrekkelijk is de theorie – toegegeven, iets wijsgeriger, maar niet minder godgeleerd onderbouwd – om de vermolming te duiden als attribuut van het goddelijke. Rust roest, zegt de volkswijsheid, en dat beseffen, met hun fijnbesnaard radarsysteem, de vleermuizen als eersten. Kerken verschralen, de uitloop is zelden zo groot geweest, ook en vooral in Ierland waar zelfs een abortuswet is goedgekeurd zonder dat een koning zich daarvoor buitenspel liet zetten. Nu goed, Ierland heeft geen koning, maar de redenering behoudt ten volle haar geldigheid. Vermolming dooradert de hele schepping, van laag tot hoog, van het stoffelijke – dat is toch het hout van de bomen – tot het spirituele. De vleermuis speelt daarin enkel de boodschapper van het Hogere, zij maant als het ware de gelovige dat zijn overtuiging verblekende is. De vleermuis is de lakmoesproef van religieuze standvastigheid. Hoe meer vleermuizen, hoe meer aftakeling van het leerstelsel.

Hier doet een derde opvatting zijn intrede. Kijken wij even naar de diersoort zelve. Onder de zowat 875 chiroptera die onze wereld rijk is, onderscheiden de langoren zich door een grotere gevoeligheid voor verheven geluiden. In dezen is de derde teorie tegengesteld tot, maar tegelijk complementair met de vorige. Waar hoort u nog hoogtonige gezangen van Gregoriaanse inspiratie ? Toch niet in de voorzang van de dominee ? Wel in het hoogkoor van de gotische gewelven die het oksaal overspannen. De diepe bastonen soepel gekoppeld aan de efebische hypertonen spitsen de gevoelige vleermuis toe op het wezen der harmonie, de Pythagoreïsche Harmonie der Sferen. Die is enkel te vinden in roomskatolieke potgrond, vooral als op de voorplecht van het schip, van kruiskoor tot transept, Strauss’ Die Fledermaus wordt opgevoerd. Want de ware kerk is de enige en echte erfgenaam van het platonisch-duale stelsel, wat Laestadius ook mag beweren. Dat stelsel heeft zich vrijwel manicheïstisch voortgeplant in de verlossingscultuur, zo eigen aan het kristelijk idioom. Waar simpele zielen de duif zien, kopje omlaag, hoort eigenlijk de vleermuis te hangen.

Een morbiede opvatting is gelanceerd door mijn Roemeense collega Stefanescu van het Vampirologisch Instituut (VârcolacInstituție) in Cluj. Hij heeft, met veel bronnenmateriaal en oude perkamenten, gnostische overleveringen en een herontdekt palimpsest van rabbi Löw getoetst aan vergelijkende skeletkunde tussen de eidolon helvum (in mensentaal de palmvleerhond) en de Nijlroezet (rosetta aegypticus), en aangetoond dat de wrede verhalen van Vlad de Spietser (Vlad Ţepeş) geen mythe zijn. Vlad was een bloedhond, zeer zeker, maar geen hond in de dogachtige betekenis van het woord. Nee, het gaat wel degelijk om de echte vleerhond, de kalong of pteropus. Enig geloof in metempsychose en reïncarnatie mag u niet vreemd zijn, maar als u zover bent, dan is het makkelijk Stefanescu’s reconstructie te volgen van de weg die Vlad, beter bekend als de weerwolf of Graaf Drakula (Drăculea), aflegde vanuit Cluj langs Oradea naar Hamburg en IJmuiden om, en zo naar Londen en van daaruit over Aberystwyth naar Dublin. Het werd zijn uitvalsbasis. De vampier heeft zich onopvallend verspreid als ware hij een cultdier. En dat is hij ook. Zijn voorkeur voor het duistere van het kristelijk geloof heeft hij nooit weggestoken. Het kwade zoekt altijd het nest van het goede. Waar wijwater, wierook en vuur het kwade kunnen uitroken en verteren, is ook de vleeshond aanwezig. In een steriele omgeving als een anglicaanse tempel of een calvinistisch witgekalkte loods hoort hij niet thuis. Daar is geen strijd denkbeeldig, daar is geen eeuwige herhaling van de titanenstrijd tussen Rafaël en Lucifer meer denkbaar. Collega Stefanescu heeft daar een sterk punt.

Een laatste versie ten slotte, en die ben ik het meest genegen, wijst op de verstening van afsplitsingen. Want: waar zitten de gladde vleermuizen ? De Myotis of de Molossidae hangen klef te kleven aan de kieren van verbrokkeld arduin, zij haten het hout dat des verlossers draagvlak was. Zij zijn fake. Zij zijn vals. Zij zijn ijdel, als de stenen zelve. Hout laat zich in alle standen plaatsen, krom, verweerd, gebogen, schuin, rechtop. Stenen muren moeten zich laten dwingen door vormgevende panelen. Boogogieven zijn maar een lamentabele imitatie van eerlijk, uitgedroogd leven, het gespierde hout dat door de eeuwen heen zijn laatste sappen prijsgeeft aan het uitspansel, den Heer ten love.

Nogmaals, het origineel is altijd duurzamer. De echte vleermuis weet zijn wijk te kiezen. In het heerlijk muffe gebinte van balk en kardeel, verstorven tussen klepperende duiven en krassende raven. In een klinisch afgeborsteld geheel als de stenen tempel, vastgelegd afdruksel van het wáre heiligdom, kunnen alleen de verworpenen der vleermuizen hun tehuis vinden. Als de Grote Beving aanbreekt, zullen de schellen u van de ogen vallen. Stenen staketsels verworden dan tot puin. Houten torens daarentegen bewegen als het leven zelf. Vleermuizen wijzen ons daarin de enige weg. Omhoog ! Ad coelum ! Ten hemelwaarts ! AMDG ! De doorgrondelijke studie van Kate Aney is méér dan een traktaat. Het zijn de woorden van de Heer zelf, voor het volk vertaald.

Lukas DE VOS

De winnaar van de AKO Literatuurprijs is dit jaar de reeds vaak gelauwerde gewezen stadsdichter van Antwerpen Joke van Leeuwen (°1952). De schrijfster krijgt de prijs voor haar boek Feest van het begin (Querido).Van Leeuwen heeft een bedrag van 50.000 euro gewonnen en een sculptuur van kunstenaar Eugène Peters.

Juryvoorzitter Patrick Janssens maakte eind vorige maand de titels van de zes boeken bekend die kans maakten op de prijs. Naast Feest van het begin van Van Leeuwen waren dat:

Martin Bossenbroek - De Boerenoorlog (Athenaeum-Polak & Van Gennep)
Jan Brokken - De vergelding (Atlas Contact)
Wouter Godijn - Hoe ik een beroemde Nederlander werd (Atlas Contact)
Ilja Leonard Pfeijffer - La Superba (De Arbeiderspers)
Allard Schröder - De dode arm (De Bezige Bij)

■

Kunst is wat niet behoort tot de realiteit, maar wat buiten de realiteit staat. The Old Woman, een productie van drie internationale festivals en deSingel, is vanuit die gedachte gezien de mooiste voorstelling van dit jaar. Met als acteurs Willem Dafoe en Mikhail Baryshnikov, door het wonderlijke licht- en muziekverhaal, en natuurlijk dankzij de meesterhand van regisseur Robert Wilson.

Robert Wilson

Voor deze productie vertrok tekstbewerker Darryl Pinckney van een kort verhaal van Daniil Charms [1905-1942], zowat de meest bizarre Russische auteur van de twintigste eeuw. In 1926 richtte hij samen met enkele vrienden een literaire groep op: ’Vereniging van Enthousiasten voor het Reële en het Universele’. Hoewel ze het woord niet gebruikten, pleitten ze voor absurde kunst. De groep kreeg de steun van de schilders Kazimir Malevitsj en Pasvel Filonov. Maar niet die van Josef Stalin. Door de censuur gepest kwam er van hun dada, theaterhappenings, niets terecht. Noodgedwongen moesten ze hun toevlucht nemen tot huiskamers, maar ook daar werden ze achtervolgd door de censuur. Einde van het verhaal: Drie van de vier leden werden naar een strafkamp gestuurd. Charms overleed er in 1942.

Kleurrijk figuur

Uit nagelaten brieven van vrienden blijkt dat Charms een van kleurrijkste figuren uit de Leningradse wereld was. Hij liep in de meest excentrieke kostuums rond en met als hoofddeksel, om maar een paar voorbeelden te noemen, een bloempot of een opgezette haan. De meest opvallende opmerking die over hem gemaakt is, luidt: ‘Charms maakt geen kunst, Charms is kunst.’ Door zijn leven en werk is hij de voorloper van elke vorm van het modern toneel. Grotowski, Ionesco, Beckett, Arrabal en hun goedgekke collega’s zijn hem schatplichtig. Opvallend is dat de religie onderhuids sterk aanwezig is, maar ook dat de figuren uit zijn werk heel wat ledematen missen. En Charms had een hondje dat [in het Russische] heette: ‘Eert-de-nagedachtenis-aan-de-slag-bij-Thermopylae’, wat verwijst naar zijn eigen overtuiging: de censuur beschouwde hij als een heldhaftige nederlaag. Want wat hij voor ogen had was dat naast een politieke revolutie er ook een artistieke moest zijn. Door verraad en lafheid van collega’s is dat niet gelukt. ‘Nagedachtenis’ is dan ook het sleutelwoord in de naam van de hond.

Literaire sotternie

Wilson en zijn kompanen gebruikten maar fragmenten van het basisverhaal, maar voegden er andere kortverhalen of aanzetten tot happenings of toneelstukjes die hijzelf bestempelde als vaudeville, aan toe. Niet zelden eindigt een toneelstukje op ‘enzovoort’. Ook The Old Woman, eindigt midden in het verhaal in de Engelse vertaling als volgt: ‘At this point I temporarily end my manuscript in the belief that it has drawn on long enough.’ Vóór deze verklaring staan enkele stippenlijnen. Geklust levert het resultaat een literaire sotternie op dat kop noch staart heeft en toch een spannend verloop kent. De reden hiervoor is een tocht door de geschiedenis van het theater van de twintigste eeuw, eindigend bij een mélange van Sitcom en Slapstick. Welbeschouwd is The Old Woman een ode aan een genie.

Bizar Ballet

Het licht en klankplan helpt in grote mate mee de schoonheid van de voorstelling te benadrukken. Kasimir Malevitsj duikt op in het decor en Marc Chagall, maar ook Strawinksy, Sjostakovitsch, de hele club van Les Ballets Russes, de verzamelde circusclowns en uitdeinend naar de Marx Brothers, de jazz van in zijn prille begin tot bij zijn erkenning als volwaardig muziekgenre. De hele voorstelling is een bizar ballet, een breiwerk van kolderieke dialogen, badend in felle kleuren. Opvallend daarenboven is de militaire precisie van het geheel. Wat Robert Wilson voor mekaar heeft gebracht is het respect voor de grote waarde van de twee dingen die voor Charms voorop stonden: humor en religie, zijnde het ware levende leven. Beide vertrekkend vanuit een materiële armoede en een geestelijke rijkdom. Dat is herkenbaar aan het intens joods karakter van het concept.

Explosief en onsterfelijk

The Old Woman is een running-gag die blijft kleven. Vanuit het minieme wordt het maximale bereikt. De personages vertolkt door Mikhail Baryshnikov en Willem Defoe zijn Laurel en Hardy avant la lettre in een tijdloos spel. En Robert Wilson de hogepriester van de regisseursgilde. Of hij nu extreme shows dan wel intieme two-shots maakt, zijn producties blijven explosief en onsterfelijk. Nog t/m 29 oktober in deSingel – sold out, maar wie niet waagt, niet wint. Er zijn altijd niet afgehaalde kaartjes.

Tot en met dinsdag.

Guido LAUWAERT

THE OLD WOMAN – deSingel / Antwerpen – www.desingel.be

Doorheen de duisternis het licht  is een reis van schrijfster Patricia De Landtsheer en kunstfotograaf Etienne Van den Bulcke naar de overblijfsels van een aantal over Europa verspreide concentratiekampen, zoals zij tot op heden bewaard bleven. Om de nagedachtenis aan miljoenen mensen, die in deze kampen de dood vonden te respecteren, hebben zowel beeldend kunstenaar als auteur beeld en woord in een stille getuigenis samengevoegd. Hier geen beelden van gruwel, geen beschrijvingen van daden, geen voyeurisme of een lichtvoetige benadering van het lijden. Doorheen de restanten van de herinnering waart een bijna sacrale stilte. De prozaïsche metaforen spreken voor zich.

Met een inleiding van prof. dr. Herman Van Goethem, UA, curator van het Memoriaal, Museum van Deportatie, Verzet en Mensenrechten te Mechelen.

Frank DE VOS

Patricia De Landtsheer &Etienne Van den Bulcke Doorheen de duisternis het licht 77 blz, C. de Vries-Brouwers ISBN BE 9789059274617 € 15,90

Wie mij kent noemt mij doorgaans aardig. Wie mij beter kent, ziet ook een kwalijke kant, en noemt mij aardig maar kwaad. Kwaadaardig. Dat komt, ik ben zo grootgeworden. In de verveloze streek van dagloners, ploegbazen, handlangers en peiboeren, ging iedereen dood. Aan longoedeem van de Alfit of de Eternit. Aan stoflong op den Ijzeren en het kooksfabriek. Aan bloedvergiftiging van het vijverwater uit de visputten van Jefke en Felix. Aan drank. Vooral. Er waren meer kroegen dan duivenmelkers. Remi en Marie, ik zie ze elke maanloze nacht nog, blazend en piepend, hun kromme gang huiswaarts gaan onder het vale licht van een peertje dat amper de macadam bescheen, en hun onvaste stap tot begankenis verhief.

Ik heb er ook nooit bij stilgestaan dat schel geroepen groeten als: “Hee, smeerlap” of “Hoi, vetzak”, geen gangbare gewoonten waren buiten de dorpsgrenzen. Ik ben er ook nooit aan gewend geraakt. Aan die buitendorpsgrenzen. De jongste zoon van de bakker, die high was, maar dat bestond in die tijd niet, hij had vitessepillekens gepakt, klom in zijn blote de Brug der Zuchten op, en balanceerde huiveringwekkend op de stalen balken waar de toen nog rijkswachters-te-fiets hem niet dierven af te halen. Het was gewone buitenissigheid. De oudste van Borms die met zijn moto een argeloos oudje van de weg maaide, het hoorde erbij. De behanger-meubelmaker die vroeg in de ochtend bastaardjes maakte bij de moeder van mijn eerste lief, ik heb het met enig gemelijk gegrinnik later, veel later vernomen.

Ik heb ze allemaal zien doodgaan. Met liefde zien doodgaan, want ik hou van die rauwe, onbezonnen, platvloerse, hondsbrutale, schimmige mensen waarmee ik ben opgegroeid. Wier graven vandaag gerooid zijn. Wier namen zijn uitgewist. Wier geneugten met de vogelpik verdwenen zijn. En wier taal ik uitbraak, wanneer ik kwaad word.

Ik heb ze nog hun kinderen, hun veel te veel kinderen, zien afschuren in een basseng, ik heb nog drama’s zien gebeuren, van kleffe kappers, van broertjes verzopen in een wijwaterput, van een bril zo heftig stukgebokst (wie droeg er in godsnaam een bril ?) dat de scherven in de oogbal staken, lang voor ik het woord drama leerde kennen. Ik heb nog als snotneus sigaretten gerookt in de gelegen (en er een halve dag beurs van gelegen), ik heb nog autootjes gepikt op een foorkraam (en een toek tegen mijn bakkes gekregen van de forsgebouwde eigenares), ik riep ‘kakker’ in de klas toen een leraar minachtend mijn manchetknopen die ik voor amber hield als ‘nakker’ afdeed (en hield er een striemende oorveeg aan over), ik heb – helaas vergeefs – geprobeerd een trein te doen ontsporen en een blaasorgel te versmachten.

Ik was, in luttele woorden, een eenvoudige jongen. Van eenvoudige komaf. Die werd aangepakt zoals alle eenvoudige jongens van voor de Expo. Met kruisbeeld en verdoemenis, met meppen en stampen, met verstolen drankjes en gesmoorde eierdooiers uit een gebraden kip. Toen er nog braambessen groeiden langs de holle wegen. Wittebuikelaars in de tuin stonden. Coloradokevers knabbelden aan het loof. Schoolmeesters met kriekneus even zwaar doorwogen aan de ton als aan het harmonium. Iemand na jaren terugkwam na (de wellicht gerechtvaardigde) moord op haar man, die even onbehouwen en bruut was als alle anderen. Rabarber bij de messing groeide. De stoomfluit voor de schafttijd en het bronzen gebonk van de klokken de dagen indeelden. Veronica en de Big L het geneuzel van Rex Gildo en ‘Coeur Blessé’ in de lappenmand zwiepten. Een neger een neger heette. En de heidense wijk van staalarbeiders gewoon Moskou was. Tijden waarin kwaad zijn als slecht bloed werd meegegeven. En steevast uitliep op een straatgevecht, een knokpartij, een dronkemansruzie met stukgeslagen glazen en beitels en gedores. Toen was een zelfgerolde nog heel gewoon. Of was een pijp een pijp.

Kwaad bloed is het brandmerk van de verschoppeling. Etiquette, goede manieren, het hoorde bij de andere wereld. Die van streken, van maniertjes, van nuffige burgerwijfjes die achter hun slagroom een soort gallisch ophoestten, en geloken neerkeken op de diensters die ze zelf in dienst hadden. Gaan dienen bij de rijke families, het was een driedubbele vloek voor de patsers wie de tap nader was dan de reverence. Ze hadden gewoon het geld nodig, maar spraken er nooit over met hun maten, niet over naaimasjienes, niet over weegbreethee, niet over witte schortjes, niet over porto. Alleen elixir d’Anvers op nieuwjaarsdag, bij Garmisch-Partenkirchen. Beleefdheid is een luxe bedacht door salonkruiers. Het voorrecht van de speiers op de transen van de cijnsmaatschappij.

Ik ben zo niet grootgebracht. Gebracht is zelfs een zwaar woord. Gewoon gegroeid, spreek met twee woorden (“Ja, voddevent”), je slaat het geld uit onze zakken met al dat studeren, ook de koning moet de pot op, de pastoren zalven zichzelven. Weerzin, dat werd ingepompt. Afkeer. Hoon. Uitgespuwd. Niet van onze soort. Jaren van vernedering, generaties van vernedering, doorgespeend. Alambiek van haat en berusting.

Ik ben de droesem, de neerslag van een verwasemend wereldbeeld. Maar waarin ik de spraak van mijn kindsheid bewaard heb. Vloeken. Schelden. Haten. Schuwen. En de warmte van de ruwe wereld der ongeletterden. De letteren zijn gekomen, de ruwheid is, goddank (die wij niet erkennen), gebleven. Die schurende droogte in de mond. Een gerafelde tong vol aftjes. En de onbeschaamde fierheid om de eigen ruiten in te slaan, gewoon uit koppige koppigheid. Een ode aan “niks te verliezen, en toch vrank”. Onbeschaamdheid is het arbeidskruis eerste klas.

Lukas DE VOS