Vond in een antiquariaat Die Fahrt der Deutschland, geschreven door Paul König die kapitein was van het untersee-Frachtschiffes Deutschland. Mooie uitgave, met op de omslag nog het zelfklevertje van de boekhandel waar iemand het destijds kocht: G.A. v. Halem - Bremen. Dat bedrijf had een speciale boekenleverdienst voor de mannen aan het front: de Bücher-Feldpost. In Die Fahrt der Deutschland steekt zelfs nog een originele folder! Die zat decennialang tussen de bladzijden 104 en 105. Verscheen in de reeks Kriegsbücher van Verlag Ullstein & Co. in Berlijn. Een populaire serie klaarblijkelijk, want dit is een exemplaar uit het 151ste tot 180ste duizendtal. In juni 1916, een maand later zou mijn vader het levenslicht zien, trok de Deutschland er voor de eerste keer op uit.

Toen de U-Boot die zomer arriveerde in Baltimore was het de eerste onderzeeër die de Atlantische Oceaan had doorkruist. Bij terugkeer in Bremerhaven werden de voorbereidingen voor de tweede reis al getroffen, wederom om geld, medicijnen en post te vervoeren tussen Duitsland en de Verenigde Staten van Noord-Amerika. In oktober werd koers gezet naar New London, Connecticut. Na terugkomst in Wesermünde was het reeds gedaan met het handelskarakter van het schip. De Deutschland werd, nadat Amerika aan de Groote Oorlog mee was gaan doen, omgebouwd tot oorlogsschip. In februari 1917 werd de Deutschland in Wilhelmshaven omgedoopt tot SM U 155 van de Kaiserlichen Marine. De duikboot bleef tot 13 november 1918 (dus tot twee dagen na Wapenstilstand) actief. In die anderhalf jaar kelderde hij 42 schepen. In 1922 werd het schip afgebroken. Maar dat wist Paul König toen zijn boek verscheen allemaal nog niet....

Bert BEVERS

John Williams (1922-1994)

De nieuwste rage in boekenland is de ontdekking van verloren boeken. Boeken die ooit succes hebben gekend maar nadat de fanfare om de hoek verdween en logisch daarop volgend uit de circulatie, in de literaire schemering belandden. Aan de top van de nieuwste rage staat Stoner van John Williams. Wie bekent het niet te hebben gelezen, wordt als een valse boekenlezer beschouwd. Hij leest wel, maar behoort niet ten volle tot de club van boekverslinders.

Alle rages, net als acties [Tijdelijk Joseph Roth aan 10 euro!] laat ik aan mij voorbijgaan. Zelfs als ik een boek uit de top krijg, verdwijnt het op de stapel. Op een uitzondering na. Het woord bestond, er moest daarom een betekenis voor gevonden worden. En zo gebeurde het dat ik al snel na de geboorte van de rage Stoner [1965] las. Een geweldig boek, zeer zeker. Maar een andere roman van John Williams, profiterend van het succes van zijn jongere broer, is stilistisch zuiverder en plotmatig puntiger. Is Stoner een verhaal tout court, Butcher’s Crossing heeft een laag die men bij de eerste lezing niet ziet. Een tweede lezing is noodzakelijk om die – niet onder- maar bovenlaag – ten volle te ontdekken. Die bovenlaag is de lichamelijke en geestelijke manvorming als één ondeelbaar geheel.

De jacht

Butcher's Crossing is een verhaal dat zich afspeelt in het Amerika, ergens in de tweede helft van de 19^de eeuw. Een jongeman, Will Andrews, stopt abrupt met zijn universitaire studie en verlaat vriend en stad om het Wilde Westen in te trekken, of wat er nog van rest. Het echte wilde is getemd. Eenmaal aanbeland in een half spookdorp [Butcher’s Crossing] financiert hij met de helft van wat hij geërfd heeft van een overleden oom een bizonjacht. Om de huiden. Voor de Indianen waren ze voedsel, voor de blanken geld. Iedereen verklaart Will gek. Er zijn nauwelijks nog bizons. Kleine kuddes waar je je investering niet aan terugverdient. Een oude jager beweert dat hij een plek weet waar er een grote kudde te vinden is. Met vier man, een stel ossen en een oplegger wordt vertrokken. Na heel wat miserie wordt de kudde gevonden. Een massamoord begint. Will Andrews aarzelt, maar gaat overstag en moordt volop mee. Na de kadavers gestroopt te hebben worden ze overvallen door een vroege winter. Na maanden kunnen ze eindelijk op huis aan. Kort voor ze het groter wordende spookdorp bereiken dient een kolkende rivier overgestoken. Wat daar gebeurt moet de lezer zelf ontdekken. Uitgeput bereiken ze Butcher’s Crossing en gaat ieder zijn weg. Opdracht volbracht; langer contact is niet nodig. Will blijft en – eindelijk mens geworden – heeft hij een affaire met het enige hoertje dat er nog is. Een passionele verhouding ontstaat. Na zijn ontgroening keert hij terug naar de ‘beschaafde’ wereld.

Geblokte metafoor

De roman telt drie delen. Welbeschouwd zijn zij de pijlers van de bovenlaag. Samen vormen ze een onbrandbare, onverwoestbare compacte metafoor. Het eerste deel vertelt het vertrek naar het onbekende van de ziel, het tweede deel de ontdekking ervan; en het derde deel de verwerking en afronding. Wat prachtig verwoord wordt in het slot:

'Op de globale richting na, wist hij niet waarheen hij ging. Maar hij wist dat hij daar later op de dag wel op zou komen. Hij reed verder zonder haast, en voelde achter zich de zon langzaam opkomen en de lucht tastbaar worden.'

Butcher’s Crossing zit boordevol met dat soort metaforische verwijzingen. Haast geen pagina of een krachtige oneliner of halve alinea die de manvorming de aandachtige lezer een mokerslag bezorgt.

Wanneer Will Andrews in het eerste deel kennis maakt met de oude bizonjager zegt hij hem dat hij zijn vader heeft gekend en dat hij hem bewonderde. Het antwoord van de oude jager loopt parallel met de reden waarom Will stad en huis heeft verlaten:

'Ik bezocht die kerk van je vader omdat ik er iemand hoopte te ontmoeten die me beter werk kon geven, en om dezelfde reden ging ik naar die kleine bijeenkomsten die jouw vader hield. Vaak had ik geen flauw idee waarover ze het hadden. Ik knikte bij alles wat er werd gezegd. … Al heeft het mij allemaal geen donder opgeleverd.'

Wat later is het vertrek [naar het onbekende van de ziel] nog scherper gesteld:

'Uitkijkend over het vlakke, lege land waar hij naartoe leek te worden getrokken en in op leek te gaan … besefte hij dat de jachtpartij … alleen maar een list was, een truc die hij met zichzelf uithaalde, een uitvlucht om aan diepgewortelde gewoonten te ontsnappen. … En hoewel ik moet terugkeren, is zelfs die terugkeer slechts een manier om er weg te gaan, meer en meer.'

In het laatste hoofdstuk van het eerste deel wordt die bovenlaag van de zoektocht samengeperst in één ultrakorte, simpele, maar o zo veelzeggende zin: 'Ik zal alleen maar mezelf worden.'

Smoorverliefd

Goed en wel gestart met het tweede deel of de ontdekking van de ziel begint.

'Hij dacht aan de halfverdwenen angsten die hij tijdens de overtocht [de rivier als grens tussen het spookdorp en de grote onbekende geestelijke ruimte, gl] had gehad. Nu ze er doorheen waren getrokken, leek het land een oude vriend – het stelde hem gerust, gaf hem een gevoel van geborgenheid, en deed hem beseffen dat hij ernaar kon terugkeren, en dat hij die geruststelling en dat comfort weer kon ervaren zodra hij dat wilde. Hij draaide zich om. Boven hem, voor hem, was het land verborgen en onbekend. En hij kon niet zien waar ze naartoe gingen, zich er geen voorstelling van maken.'

De ontdekking plooit open in een korte passage: ‘Er leek een rust van de vallei uit te gaan. Het was de rust, de stilte, de absolute kalmte van een land waar geen mens [waarmee hij zichzelf bedoelt, gl] ooit een voet had gezet.’ Nog korter is het moment waarop de jeugdjaren eindigen: ‘Hij ging zo liggen dat hij uitzicht had op de berg waar ze overheen waren getrokken.’ De ontdekking van de ziel begint als hij eerst aarzelend maar kort daarop snel een man wordt als de andere, oudere jagers, en net als zij warme rauwe lever eet en, na een eerste degustatie te hebben gebraakt, er vrij snel aan went en er zelfs naar verlangt. De oude jager ziet het en vat het gevoel van de ontdekking van de manwording samen in één zin: ‘Als je denkt aan wat je niet kunt krijgen, word je er smoorverliefd op.’
Eenmaal de slachtpartij is afgelopen en de winter hen verrast, is de witte vlakte een metafoor voor een overpeinzing van wat hij geestelijk verlaten heeft en heeft bereikt:

'Andrews probeerde zich voor te stellen hoelang zes maanden zouden duren, maar hij kon er met zijn hoofd niet bij. Hoelang waren ze hier nu al? Een maand? Anderhalve maand? Hoelang het ook was, het was zo overladen geweest met nieuwe dingen, werk en uitputting, dat het hem een tijdspanne leek die niet te meten, te bevatten en nergens mee te vergelijken was. Zes maanden. Hij sprak de woorden uit alsof ze meer zouden betekenen als hij ze van zijn lippen hoorde komen: “Zes maanden”.'

Kort voor het einde van het tweede deel, na het invallen van de dooi en op de terugweg, wordt de manvorming ogenschijnlijk luchtig maar trefzeker weergegeven:

'Vlak voor het middaguur hervatten de mannen hun langzame tocht naar beneden. Andrews draaide zich om en keek omhoog naar het gedeelte van de berg dat ze waren afgedaald. Het pas had zo gekronkeld dat hij nauwelijks wist waar hij moest kijken om te zien waar ze langs waren gegaan. Hij keek naar boven, naar de plek waar hij de top van de berg vermoedde. Maar hij zag hem niet. De bomen om het pad stonden in de weg, en hij kon niet zien waar ze waren geweest, of inschatten hoe ver ze al waren gekomen. Hij draaide zich weer om. Voor hem, uit het zicht, slingerde het pad verder.’

Het absolute einde wordt alweer samengebald in één korte zin: ‘Pas als je een winter weg bent, weet je hoe je moet leven.’

Het nieuwe leven

Het derde deel, verwerking en afronding, speelt zich opnieuw af in het nog verder uitgedund spookdorp, waar hij in het hotel na een klein jaar afwezigheid als eerste daad een hecht, heus bad neemt. Wat staat voor het begin van het nieuwe leven: 'Uit het water steeg zijn eigen geur op, vrijgekomen door de wasbeurt, waardoor hij zijn eigen adem moest inhouden.'
En dan is hij klaar voor de ontdekking van de passionele liefde, niet als puber maar als man. Het hoertje verwoordt het als volgt: 'Je gezicht is bruiner. Je bent ouder. … Je bent veranderd zodat je kunt terugkomen.'
Na de verwerking, en nu hij zijn lichaam van zijn geest kan scheiden, volgt de afronding. Op naar de 'beschaafde wereld', maar vrij van, bij wijze van spreken, jeugdpuisten:

‘Hij zou niet met MacDonald [de oude jager, gl] naar zijn ouderlijk huis terugkeren, naar de omgeving waar hij was geboren, waar hij tot de verschijning [in het spookdorp, tijdens de bizonjacht en de overwintering, gl] was uitgegroeid tot wie hij nu was, en in een toestand was verzeild geraakt die hij nog maar net begon te onderkennen, en die hem had prijsgegeven aan een wildernis, waarin hij had gehoopt een waarachtiger vorm van zichzelf te vinden. Nee, hij zou nooit meer terugkeren.’

Saloon

Het meesterlijke van John Williams bestaat erin dat hij een verhaal rechttoe rechtaan kan schrijven, zoals met Stoner het geval is, maar dat hij tevens een roman kan componeren met een boeiend verhaal waarvan de bovenlaag nog sterker is dan de grondlaag. Een bovenlaag die in elk van ons zit en voor iedereen verschillend is, en niet uit te drukken valt in een formule.
Zonder gêne durf ik stellen dat John Williams niet moet onderdoen voor William Faulkner. Beiden zingen hun eigen deuntje maar ruiken naar dezelfde saloon.

Guido LAUWAERT

Butcher’s Crossing – Lebowski Publishers, Amsterdam 2013 – ISBN 978 90 488 1674 3 - € 19.95

Even staan babbelen met een van onze buurtgenoten, een Koerd. Sympathieke kerel. Ik complimenteerde hem met zijn werkelijk bijzonder goede Nederlands. Bijna verbaasd zei hij “Dank u, maar ik woon hier al bijna vier jaar”. Waarop ik hem lachend vertelde dat er in België niet minder dan drié koninginnen zijn die hier toch ook al een tijdje rondhangen maar nog steeds geen fatsoenlijk Nederlands uit hun mond krijgen....

Bert BEVERS

Tekening: Jan SCHEIRS

(geïnspireerd door Katherine Tate language translator...)

http://youtu.be/INOL2zVv7mw

Mijn moeder las de suikerzoete romans van Hedwig Courths-Mahler (1867-1950), smalend 'keukenmeidenromannetjes' genoemd, en mijn vader zingt uit volle borst nog steeds 'Vader Abraham had zeven zonen'mee. Toen hij mijn cd Quirilian had beluisterd ontbraken er volgens hem toch enkele ‘plezante’ liedjes. (Ik ben een triestige plant. Ik weet het, pa.)

Giovanni Bragolin

In talloze huiskamers hangt 'De Wenende Jongen' van de Italiaanse kunstenaar Giovanni Bragolin (1911–1981), dat ontelbare malen werd gereproduceerd. Tot op het toilet hangen de talloze reproducties van de irissen of zonnebloemen van Vincent Van Gogh. Waarom nu het doek van Bragolin als kitsch wordt beschouwd en het bezwete voorhoofd van Jean-Marie Dedecker door Luc Tuymans (handig van een foto afgekeken/afgeborsteld) niet, blijft verre van eenduidig. ‘Kitsch’ is een woord zo glad als een paling. Je neemt het vast en het glipt uit je handen.

Luc Tuymans

In De structuur van slechte smaak  behandelt Umberto Eco dit onderwerp. (1) En onlangs vond ik op internet een briljant artikel van Maarten de Kroon.

'Het begrip kitsch is zo goed als zeker een negentiende-eeuwse Duitse uitvinding van de heersende klasse om de verkeerd begrepen smakeloze 'kunst' van de opkomende lagere klasse (en nouveaux riches!) te kunnen veroordelen. Een woord voortgekomen uit minachting, en misschien zelfs angst, voor de opkomst van de massacultuur. Verkitschen: goedkoop maken'. (Misschien moet die ‘echte’ kunst daarom zo (h)eerlijk onbetaalbaar zijn).

‘Kitsch is de kunst van de massa. Kunst, de kitsch van de elite’ is de synthese van een gesprek met vrienden in een ver verleden. Deze zinsnede is in mij blijven leven. Wat is kunst en wat niet ? Ook nu weer met de Museumnacht van 2 augustus in aantocht, overpeins ik deze van 3 augustus 2010. Het was de laatste maal dat ik deelnam aan dit evenement. Die avond pendelde ik in Antwerpen tussen het MUHKA (Museum voor Hedendaagse Kunst Antwerpen) en het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten. Jan Vanriet sloot met ‘Closing Time’ het KMSK voor een renovatieperiode van drie jaar. Waarom dat marketing-Engels wel, en niet ‘L’heure de fermeture’, ‘Tempo di chiusura’ of ‘ Hora de cierre’ vroeg ik me toen af. Alleen in het Engels mag kunstzinnig Vlaanderen stralen. Niettemin, heel intelligent confronteerde Jan Vanriet daar zijn eigen werk met schilderijen uit de vaste collectie en de reserve van het museum. Zoveel moois had ik nog nooit bij elkaar gezien.

Op elke berg moet er nu eenmaal een vlag wapperen. Zo ook in het MUHKA waar er zo maar een berg glasscherven lag te liggen. Dus had men er zo maar een titel bovenop geplant om er zo maar te wapperen. Bij het bekijken van de schilderijen, velen ‘zonder titel’, dacht ik aan een uitspraak van Bill Bryson: 'with the sort of patterns you get when you rub your eyes too hard'. Ik zoek nog steeds het verheven woord voor het conceptueel verhevene waarvoor ik als onkundige toeschouwer beaat moet beven.

Dit alles had tot gevolg dat ik nooit nog één voet in die hedendaagse kunsttempel van het MUHKA heb gezet – of nog zal zetten. Musée des Beaux Arts  van W. H. Auden spookte door mijn hoofd.

Musée des Beaux Arts

About suffering they were never wrong,

The Old Masters: how well, they understood

Its human position; how it takes place

While someone else is eating or opening a window or just walking dully along;

How, when the aged are reverently, passionately waiting

For the miraculous birth, there always must be

Children who did not specially want it to happen, skating

On a pond at the edge of the wood: They never forgot….

Misschien is kunst niet meer dan een acte van geloof aan de Kunstpauzen, de hooggeprezen, zwaar gesubsidieerde Kingmakers  met hun steeds ja-knikkende zeloten in de media. Uit lijfsbehoud zwijg ik over de taalschurft die me telkens te beurt valt en als het velours kleedje rond pruimen in de ochtend het oneetbare moet verbergen.

Met W. H.Auden blijf ik een oubollige, aftandse veteraan aangeschoten door het verleden. En met mijn tegengezever blijf ik een trotse tegenlever.

Uw artistieke analfabeet,

Frank DE VOS

1. Umberto ECO, De structuur van de Slechte Smaak , 405 blz, Uitgeverij Bert Bakker ISBN 9789035103825

De man die de schilderkunst laat zien en zijn toeschouwers doet stil worden.

Dezelfde fout als altijd heb ik ook deze keer gemaakt, "God, Jan, we gaan toch samen gaan kijken hé? Dat wil ik met u doen." Een datum wordt bepaald, de datum wordt verschoven en dat allemaal op het laatste moment weer afgebeld en uiteindelijk kunnen ze helemaal niet meer – met als gevolg dat je de laatste dagen van de expositie moet gaan kijken! Uiteraard moet je dan lang aanschuiven voor tickets, en héél lang voor je de schilderijen daadwerkelijk kan zien. Het is de laatste keer geweest! Vanaf nu altijd tweede week na opening, op een dinsdagmorgen. Dan zijn er twee bejaarden en een zaalwacht!

Toch blij dat ik ben gaan kijken. In vergelijking met de expositie in Gent (2005) is dit samenspel van oud en nieuw werk, nu niet extreem toegespitst op de bevreemdende sfeer van Borremans gericht, vind ik, maar wel op de pure schilderkunstige aspecten.

Borremans is een Vlaamse meester die exact weet hoe hij zijn ondergrond moet laten meespelen door een transparante laag op een geprepareerd wit doek in oud roze of gebrande sienna. Als deze laag droog is, tekent hij met vaal grijsgroen, lichte bruinen en, in de nieuwere werken, zelfs met rode of oranje-bruine lijnen, de contouren die lichtjes mogen meespelen zoals een fagot in een symfonie.

Dan worden haar en kleding met een brutere borstel aangebracht, de lijnvoering is krachtig speels en ook beredeneerd omdat hij zijn métier ten volle beheerst (net zoals de jazzvirtuoos die zijn klassiekers door en door kent).

Voor de huidweergave gebruikt hij zachtere borstels die het prachtige roze en wit geleidelijk laten verdwijnen waar het nodig is. De essentie van de vorm blijft en Borremans laat net als een aquarellist de ruimtes open... De ondergrond is de basis van de vorm.

Anatomische afwijkingen durven zelfs in het werk sluipen – en hij laat ze staan, want ze zijn van geen belang, het schilderkundige die de fout overheerst, primeert, en zo moet het zijn.

Borremans wordt niet gedomineerd door zijn onderwerp of door zijn voorstudie-materiaal, namelijk zelfgemaakte foto's die de uitvalsbasis vormen voor zijn werk. Hij domineert zijn onderwerp.

Ik vermoed niet dat hij projecteert. Daardoor kan immers het oog niet alles in één keer zien en maak je als schilder soms een misser in de verhoudingen. Indien een schildertoets dan ineens een leven op zich gaat leiden, is het anatomische iets anders en ondergeschikt aan het schilderij... Daardoor kan een arm iets groter overkomen... Maar dat maakt het juist zo bijzonder.

Gaandeweg in de loop der jaren werd de toets frivoler, de beheersing krachtiger, taal en sfeer (zijn signatuur) sterker.

Schreeuwerig zal Borremans wel nooit worden. Veel variatie in de stilte en in het bevreemdende zal bij deze meester wellicht niet meer insluipen... We leven immers in een tijdperk waarin – eens je signatuur is (h)erkend – je de toeschouwer niet mag of kan verrassen met stijlbreuken. Nu vermoed ik dat hij steeds verder zijn wereld zal uitpuren.

Het portret, hoe beklemmend ook qua sfeer, staat steeds duidelijker op zichzelf.

Let bijvoorbeeld op de kop van Dead chicken (2013): hoe subliem verfrissend geschilderd, de meesterlijke toets met de juiste kleur op de juiste plaats!

Over de inhoudelijke aspecten van Borremans kunst is meer dan éen boek geschreven. Nog niks gelezen? Niet doen. Gewoon aandachtig kijken.

Een prachtige ervaring...

Jan SCHEIRS

Michaël BORREMANS, As sweet as it gets,

Bozar, Brussel, nog tot 3 augustus (van 10 tot 18 uur).