Eugene O'Neill (1888-1953)
Toneelgroep Amsterdam heeft sinds kort het laatste toneelstuk van de Amerikaanse toneelauteur Eugene O’Neill op het repertoire staan. De vertaling is van Ger Thijs, de tekstbewerking van Peter van Kraaij, ongetwijfeld i.s.m. regisseur Ivo van Hove. Het scènebeeld is van de hand van Jan Versweyveld. Lange dagreis naar de nacht is een loodzwaar toneelstuk – autobiografischer kan haast niet anders –, de regie doodeng, de belichting duister, een decor waar Kasimir Malevitsj jaloers op zou zijn geweest, door de rijke armoede aan belichting, decor en kostumering, en toch, toch is deze voorstelling een meesterwerk.
De lange dagreis naar de nacht is afgelopen het moment dat de voorstelling begint. Een aanwijzing daarvoor is de tekst, maar ook het tijdsverloop, waarover verder meer. Wat de toeschouwer te horen en te zien krijgt, zijn de kwetsuren die de lange dagreis hebben veroorzaakt. Na een leven van rondzwerven met het theatergezelschap van de vader, is het gezin thuis in een huis aan de kust. Gedaan met om de zoveel dagen te logeren in hotels, de twee zoons in kostscholen te droppen, of in de vakanties door te schuiven naar een kinderjuffrouw. Gedaan met de vrouw te beminnen zonder liefde.
Aan geld geen gebrek en het huis is ruim, maar niemand van het gezin is gelukkig. De vader, dag en nacht in de weer geweest met zijn gezelschap, kan het toneel niet loslaten. De moeder is door het besef dat zij niet eens op de tweede plaats kwam verslaafd aan de morfine. De oudste zoon heeft het niet gemaakt als acteur, simpelweg omdat hij dat beroep niet zag zitten, wetende dat hij het talent er voor ontbrak. Door de druk van zijn vader en omdat het theater voor hem de hel was, is hij de alcohol gaan beminnen, en de jongste zoon is een mineur poëet in de ogen van zijn vader, en gaat het nog geloven ook. Daarenboven heeft hij geen griep zoals koppig wordt verondersteld, maar tbc.
Het stuk speelt zich af in de eerste twee decennia van de vorige eeuw, toen tuberculose nog een ziekte was waar 99% van de slachtoffers aan dood gingen. Het eigenlijke tijdsverloop is een dag en de volgende ochtend in de herfst. Een mist die van geen wijken weten wil en naar het eind van het stuk zelfs het huis binnendringt, ja, zelfs de zaal in. Het laatste kwartier zien de gezinsleden elkaar haast niet meer staan, net zoals de toeschouwers nauwelijks nog beeld hebben van het decor en moeten raden waar de acteurs staan en wie er naast hen zit. De muziek drukt de stemming nog meer naar beneden. Wondermooi, dat wel, maar het is een late vorm van country & western, een genre van eeuwig on the road zijn, maar niet uit avontuurlijke overweging, maar als zoektocht naar een huis, een tuin, rust en een gezin om rustig oud te worden op weg naar een vredige dood.
Het geniale aan dit ijzersterk stuk van O’Neill is dat de tekst voortdurend huppelt van de Voltooid Verleden Tijd naar de Onvoltooid Tegenwoordige Tijd, tot in het laatste bedrijf beide tijden in elkaar opgaan. Van het eerste tot het laatste woord wordt gesleurd aan gezeur, en dat gezeur gerekt tot de rek eruit zit. Maar knappen doet de klaagzang niet. Omdat de vier gezinsleven nu eenmaal aan elkaar verslaafd zijn door een liefdesrelatie die ze zelf niet kunnen verklaren en er dus geen bal van begrijpen. De Onvoltooid Verleden Tijd is een poging om de rancune, de aversie onder en tegen elkaar weg te werpen om greep te krijgen op hun relatie. Het lukt hen maar niet. Ook het morfologisch analyseren van gebeurtenissen en toestanden uit de Voltooid Verleden Tijd brengt geen soelaas om een harmonieuze toestand te creëren in het gezin. De hele herfst zal wraak sudderen en niemand verlangt naar de winter, de lente en de zomer. Ze leven in het seizoen van het vallend blad, het vergelen van de [hun] cultuur.
Ivo van Hove heeft zijn acteurs hun schoenen afgepakt. Welbewust. Een psychologische vondst visueel gemaakt. Het stuk is nu eenmaal een stuk waarin het ene moment zowel de vader, de moeder als de twee zoons propere handen hebben en het andere vuile. Maar dat geldt ook voor de voeten. Het eeuwig afstoten en omarmen van elkaar, soms op hetzelfde moment, roept de vraag op of de verbale slagen en strelingen – figuurlijk gezien – vuile dan wel propere voeten hebben. Een antwoord is er niet. Het enige wat men kan zeggen is wat de drie heksen samen, herhaling: samen, zeggen in de laatste zin van de eerste scène van Macbeth, Fair if foul, and foul is fair: / Hover trough the fog and filthy air. In de vertaling van Burgersdijk [literair nog altijd de beste van alle vertalingen, by the way]: Schoon is boos en boos is schoon: / Voort! door damp en mist gevloôn.
Met de naakte voeten onderstreept Van Hove dat het stuk tegelijk een verslaggeving van de auteur is op een ongelukkige jeugd en een diepe buiging voor het feit dat hij door zijn ouders zijn liefde voor het theater heeft gevonden én de materie voor zijn stukken. Zwart en wit zijn de toonaangevende kleuren van het stuk, verlengd tot in het concept van de voorstelling. Ze zijn er om de grijsheid van elk woord, elk gebaar, elk idee, elk gevoel te versterken. Van Hove en zijn stafmedewerkers hebben duidelijk begrepen wat de functie van het loeien van de misthoorn is. Hij dwingt te wijzen op de klippen van het bestaan, de gevaren van het gezin als kust.
Ivo van Hove heeft van Lange dagreis naar de nacht geen politiek stuk gemaakt maar een sociologisch. Dat kan het kleinste kind zien, maar het merkwaardige zit hem in het feit dat hij met dit stuk nog meer dan met zijn vorige stukken terugplooit op zijn wereld. Hij zoekt stapje voor stapje naar het middelpunt van zijn aard. Een aard waarin het theater voorop staat. Pak Van Hove het theater af en hij is binnen de kortste keren klaar voor het gekkenhuis, of wordt dement. Maar wat voor Van Hove geldt, geldt voor iedereen. Zonder passie, buiten de liefdesrelatie, is elke mens gedoemd gek te worden. Zijn gekheid om te zetten in daden van onmenselijkheid. Het is niet toevallig dat meer en meer misdadigers geen gevangenisstraf maar TBR krijgen. Dat soldaten die als beschaafde wezens naar oorlogsgebied trekken, terugkeren als roofdieren, want oorlog heeft nooit een humane reden van bestaan. Ze bestaan enkel bij de gratie [!] van materiële of religieuze wensen, die binnengedrongen zijn in de kosmos van het extreme.
Een markante tot briljante voorstelling, Lange dagreis naar de nacht, ware er dat minpunt niet. Het wijds decor met zijn wolkenreikende wenteltrap, prachtig. Het gebruik van de ruimte door de uitstekend op elkaar afgestemd spelende acteurs, heerlijk. Een zaal voor 500 toeschouwers, jammer. Deze voorstelling bidt om een beperkt publiek. Honderd, maximum tweehonderd toeschouwers. Door de grote zaal verpoeiert de intimiteit en maakt van mist smog.
Vooral het laatste half uur is het happen naar buitenlucht, hoe vervuild die ook is. Gaat happen over in gapen. Een kwartier lang. Irritant. Gênant ten overstaan van je buren. Maar logisch. Hoeveel gezinnen komen na het wekelijks uurtje keffen en bijten niet terecht in een grijze zone waarin men bang is van zijn eigen hartslag en elkaar niet meer durft aan te kijken? Het ultiem uitpersen van die gezinssfeer is gewaagd en zou aanslaan in een kleinere zaal. In een grote boet die gezinstoestand aan kwaliteit in en verliest een groot deel van zijn spankracht.
De smog is de stoute virus die bij een aantal toeschouwers, én critici, een kwaadaardige aversie heeft opgewekt, of, opwekt. De Ierse cultuur, doordrongen van bijbel en alcohol, kwistig uitgestrooid over en onder het hele stuk, helpt daar geen moer aan. Wie echter een prik heeft gekregen en immuun werd voor een te snel oordeel, veroorzaakt deze productie geen gevoel van iets vernieuwend te hebben meegemaakt, maar wel een extra beveiliging verwierf van zijn sociale overtuiging.
Guido LAUWAERT
Foto's: Jan Versweyveld
Lange dagreis naar de nacht – auteur Eugene O’Neill, productie toneelgroep Amsterdam – regie Ivo van Hove – www.toneelgroepamsterdam.nl
