15 jaar geleden vond de genocide in Rwanda plaats. De media speelden een belangrijke rol tijdens de slachtpartij, waarin naar schatting een miljoen mensen het leven liet. Aan de grens met Rwanda, in Oost-Congo, blijven chaos en wetteloosheid de norm, ook bij de media. ‘Correcte informatie is een basisrecht,’ vindt Solange Lusiku, de hoofdredactrice van Le Souverain. Deze jonge krant toont dat onafhankelijk nieuws kan in een woelige regio.
Radio Mille Collines heeft zichzelf in de ether van de geschiedenis gebrand. De ‘haatradio’ is een begrip geworden. U herinnert zich misschien de beelden van vluchtelingen en militairen met een transistorradio tegen het oor gedrukt? In 1994 werd op humoristische wijze haatpraat verkocht op de populaire radio Mille Collines, die met name de Hutu-gemeenschap ophitste. ‘De radio verspreidde racistische propaganda en hielp een klimaat te scheppen dat een genocide mogelijk maakte,’ oordeelde het Rwandatribunaal. Twee journalisten werden als verantwoordelijken aangeduid en kregen levenslang. Een derde kreeg 35 jaar cel.
Kijken we naar betrokken partij en buurland Congo, waar de aanwezigheid van Hutu-milities nog steeds voor problemen zorgt, dan blijkt dat de overheid weinig lessen heeft getrokken uit de rol van de media tijdens de genocide. ‘Er is niet echt een wetgeving die het medialandschap reguleert,’ zegt Marie-Soleil Frêre, onderzoekster aan de ULB, die net een studie klaar heeft over de media in Congo. ‘Kranten, radio’s of televisiestations zijn vaak in handen van privé-personen. Op zich is dat geen probleem, maar de combinatie met het ontbreken van duidelijke wetgeving maakt misbruiken mogelijk.’ De conclusies van Frêre voor de République Démocratique du Congo (RDC) zijn hard: ‘De media worden voor een groot deel door privé-investeerders gefinancierd, wat vragen doet rijzen over hun onafhankelijkheid. De inhoud van de berichtgeving is vaak van lage kwaliteit. Dat kan je onder meer toeschrijven aan het ontbreken van goede opleidingen journalistiek. En een arme journalist die met vrees voor zijn leven moet werken, bemoeilijkt het bestaan van kwalitatief sterke en onafhankelijke media.’
Een soevereine krant
Het is echter niet allemaal kommer en kwel in Congo. Er bestaat wel degelijk een ‘mediacultuur’ bij de bevolking, zegt Frêre. ‘In vergelijking met andere Afrikaanse landen zijn er veel media in Congo. Vooral radio is populair. Transistorradio’s hebben niet te lijden onder de stroompannes en ze kosten niet veel.’
Solange Lusiku, de redactrice van Le Souverain, sluit zich daarbij aan, maar plaatst meteen een
kanttekening. ‘Radio’s hebben slechts een bereik van twintig tot veertig kilometer buiten de stad van waar ze uitzenden. Als nieuws het platteland wil bereiken, dan moet dat via de geschreven pers gebeuren.’ Lusiku werkte zelf dertien jaar bij lokale radio’s en kreeg in 2007 het voorstel om de leiding te nemen over een krant die op sterven na dood was. Tegen alle negatieve adviezen in nam ze de uitdaging aan, in de hoop te kunnen bijdragen tot de verdere democratisering van Congo.
Le Souverain is de enige opiniekrant die regelmatig verschijnt in Bukavu, de hoofdstad van de oostelijke provincie Zuid-Kivu, aan de grens met Rwanda. Bij het aantreden van de nieuwe hoofdredactrice werden enkele principes in een charter verankerd. De krant wil integer nieuws brengen dat niet de gemeenschappen tegen elkaar uitspeelt, maar het pacifisme vooropstelt. De promotie van de vrouw staat ook bovenaan de redactionele agenda. Dat er een vrouw aan het hoofd staat van een krant in Congo, is uitzonderlijk. De pers is nog steeds een mannenwereld, zelfs in het geëmancipeerde Vlaanderen. De ondertitel van de krant laat er geen twijfel over bestaan dat ze onafhankelijk wil zijn: La liberté de presse, un droit et non pas un cadeau du politicien.
Het is nochtans niet makkelijk werken in de woelige regio die Oost-Congo nog steeds is, zegt Lusiku. ‘Het klopt dat er veel media zijn in Congo, maar die missen vaak de broodnodige werkingsmiddelen. Wie geen geld heeft, is vatbaarder voor beïnvloeding. Daar komt bovenop dat het beroep van journalist niet het meest veilige is. Journalisten verdwijnen of worden gearresteerd terwijl ze hun werk doen. De RDC is een jonge democratie met jonge instellingen, die met vallen en opstaan hun weg voortzetten. Kritiek wordt maar moeilijk aanvaard.’
Kwaliteit voor 1 dollar
Net als bij ons woedt ook bij Le Souverain het debat over welke prijs nieuws mag hebben. Is het belangrijk om zo veel mogelijk mensen te bereiken? Of mag kwaliteit zijn prijs hebben? Op dit moment kost de krant één dollar. Als je weet dat dat overeenkomt met het gemiddelde dagloon in Congo, dan is een krant kopen dus niet voor iedereen weggelegd. Marie-Soleil Frêre: ‘De prijs van Congolese kranten ligt vrij hoog omdat de oplages klein zijn (tussen 150 en 1.500 exemplaren) en de productiekosten per krant dus groter zijn. Maar de Congolezen zijn creatief: de krant kan gehuurd worden voor een bepaalde tijd, je kunt een fotokopie van de hele krant of een artikel kopen, of ze wordt luidop voorgelezen in de straat.’
‘Congo scoort niet slecht op het vlak van reclame-inkomsten, maar tachtig percent van het geld wordt aan de media in Kinshasa gespendeerd, terwijl daar maar twaalf percent van de bevolking leeft,’ zegt Frêre. Voor Lusiku is dat één van de redenen waarom ze haar krant in de toekomst ook in Kinshasa wil verkopen. ‘Publicité kan voor de middelen zorgen die nodig zijn om te moderniseren. Wij werken met verouderd materiaal in verouderde gebouwen, en er is geen drukkerij in Bukavu. Wij zijn verplicht om telkens naar Bujumbura (de hoofstad van Burundi) te reizen, waardoor we
ongeveer vijf dagen moeten wachten op onze krant. Maar we zijn ambitieus. We willen onze oplage verdubbelen van 500 naar 1.000 exemplaren, en hopen gelezen te worden in heel Congo.’
Le Souverain wordt daarin bijgestaan door de Brusselse vzw Rencontre des Continents. Zij helpen de krant, zodat ze regelmatig kan verschijnen - nu is dat ongeveer tweemaal per maand - en zorgde onder meer voor een grafische make-over.
Om ervoor te zorgen dat ze haar autonomie behoudt, steunen de Waalse Regio en de Franstalige Gemeenschap het project financieel. Tijdens een debat over de media in Congo kreeg de geëngageerde schrijver Antoine Tshitungu de vraag voor de voeten geworpen of de krant dan wel onafhankelijk kan berichten over de politiek van België ten aanzien van Congo. ‘CNN wordt door privé-geld gefinancierd, en hetzelfde geldt voor Le Figaro in Frankrijk’, antwoordde Tshitungu. ‘Er is daar sprake van dubieuze inmenging, maar brengen zij daardoor geen degelijk nieuws? Belangrijk is dat de inkomsten gediversifieerd worden en dat er een transparante structuur is.’
De toekomst van de berichtgeving ziet hij positief: ‘Steeds meer Afrikanen hebben toegang tot het internet, en via de moderne mediakanalen zoals blogs komen alle opinies aan bod. Het is vandaag veel moeilijker om een éénduidig beeld op te leggen over een land of een gemeenschap.’
Tim WOUTERS
Tim Wouters (°1983) studeerde politieke wetenschappen aan de KUL en de VUB. Hij is freelance-journalist en werkt bij galerie [mana.art] in Brussel.
