De jongste aflevering van Balises, Cahiers de Poétique des Archives & Musée de la Littérature cirkelt rond “het kwaad”. Het spektakel van massale slachtingen in Afrika en elders, de escalatie in de wreedheid en de toename van zogenaamd “zacht” geweld verscherpen het gevoel van onmacht en wanhopige fataliteit. In het redactioneel wordt er terecht gewag gemaakt van
“un nouveau type de logique totalitaire ‘soft’ fondée sur l’économique, paradoxalement parée des oripeaux d’un discours humaniste”.
In een even korte als verhelderende bijdrage (“Rendre aux mots le sens de la vie”) stelt Raoul Vaneigem (°1934) dat het fetisjisme van het geld alle waarden van de oude wereld geheel aangevlakt heeft, echter zonder de ontplooiing mogelijk te maken van waarachtige menselijke waarden.
‘Le fétichisme de l’argent […] a aussi étouffé de ses cendres les dernières flammes de la conscience de classe et il menace désormais d’éteindre les dernières étincelles d’humanité dont s’auréolaient encore l’amour, l’amitié, la solidarité, la générosité.
Le corruption affairiste diffuse partout un esprit nihiliste où l’envers vaut l’endroit et où tout se mesure à l’aune du profit. Il règne chez les individus et dans les sociétés un grand trouble qui risque, au moindre prétexte, de se muer en une peste émotionnelle, en un déferlement de folie collective.’
Onder meer in Pour une internationale du genre humain (Paris, Le Cherche Midi, 1999) heeft Raoul Vaneigem een analyse van de arbeid en van het kapitalisme geschetst. De arbeid verandert de wereld, en door de mens te veranderen, te herleiden tot arbeider, wordt hij als uitgesloten. De economie zoals die nu al bijna tienduizend jaren beoefend wordt, betekent zowel de uitbuiting van de aarde als van de mens. Menselijke relaties worden herleid tot de ruilhandel van geproduceerde goederen. De meesters over de handenarbeid heersen niet alleen over het maatschappelijke lichaam en over de lichamen van de individuen, zij treden ook binnen in het circuit van koop en verkoop van waren. Zelfs in relaties die schijnbaar niets te maken hebben met handel, worden de mensen gedwongen om enkel maar handelsrelaties met elkaar aan te gaan. Wanneer de economische noodzakelijkheid voorschrijft de levenskracht in arbeidskracht om te zetten, zo betoogt Vaneigem, dan moet het verlangen plaats ruimen voor de plicht. Daarom voelt iedereen zich, overal en altijd, schuldig.
Tot in de jaren zeventig, zo vervolgt Vaneigem, investeerde het kapitalisme een deel van de winsten opnieuw in het individu en in de maatschappij. Vanaf de jaren tachtig echter werd elk dynamisme opgegeven. Het kapitaal investeert niet meer in nieuwe bedrijven, slankt de productie-eenheden af, sluit fabrieken en stuurt arbeiders op straat. Het geld dat gisteren nog in de groei-economie geïnvesteerd werd, wordt voortaan opgeslorpt door de beursspeculatie en reproduceert zichzelf in gesloten circuits. Het kapitaal investeert enkel nog maar in zichzelf. (Ik kan het vandaag niet meer uitmaken of het voorafgaande een eigen compilatie is, dan wel aantekeningen die ik nam bij het lezen van een recensie… In dat laatste geval: alleszins excuses aan de auteur!)
Nu wijst Vaneigem op het dreigende gevaar van gewelddadige uitbarstingen. “Terroristen” is de modieuze formule om aan te duiden
‘une foule d’écorchés vifs, que trop de frustrations prédisposent à rechercher le martyre au lieu d’apprendre à vivre. En battant le rappel des vieilles croisades religieuses, idéologiques et ethniques, une sinistre danse macabre offre un choix de raisons aussi plausibles que navrantes à ceux que le confinement dans la haine et le ressentiment exposent à la violence inopinée d’un défoulement. L’absence de vie fabrique des tueurs en série.
Il suffit d’une allégation pour que s’éveille chez des êtres apparemment dénués de velléités meurtrières, sinon d’une agressivité communément revêtue de courtoisie, un instinct insoupçonné de massacreur.’
De levensvreugde wordt immers geheel ondergeschikt gemaakt aan de dwingelandij van de rendabiliteit en van het profijt. Het is nochtans uitgerekend die diepe geneigdheid en gedrevenheid tot geluk die het enige tegengif vormt voor de alom heersende en alles ondermijnende morbiditeit die letterlijk dodelijke sociale ravages aanricht. (Hier projecteert Vaneigem de Freudiaanse spanning Todestriebe / Lustprinzip, herzien in het licht van o.m. Wilhelm Reich en Herbert Marcuse.) Hij analyseert treffend het demagogische programma van extreem-rechts, dat het “affairisme” omzwachtelt met de meest archaïsche en versleten waarden én met de meest holle gemeenplaatsen van de progressiviteit, met als enig doel het ronselen van stemmen door de toepassing van beproefde publiciteitstechnieken (die nu pervers “communicatie” genoemd worden). Ook het alterneren van rechtse of linkse regeringen beantwoordt uitsluitend aan één en dezelfde bezorgdheid:
‘noyer le poisson dans les eaux salées du calcul égoïste, en d’autres termes, obtenir un certificat de bonne conduite des affaires en favorisant la mainmise des entreprises multinationales sur les acquis sociaux et le bien-être des citoyens.’
De enige wapens om de tirannie van de koopwaar vreedzaam schaakmat te zetten zijn creativiteit en kosteloosheid.
Impliciet verzet Vaneigem zich tegen de gedachtepolitie die thans hoogtij viert:
‘Incriminer le langage, les images, les opinions, les soumettre à une décision de justice, en peser le pour et le contre, ce ne seront là que des jeux de balance du spectacle [...].’’
Gerechtelijke uitspraken horen immers bij de rekwisieten van de société du spectacle.
[Raoul Vaneigem is de auteur van o.m. Traité de savoir-vivre à l’usage des jeunes générations (1967), Le Mouvement du Libre-Esprit (1986), Adresse aux vivants sur la mort qui les gouverne et l’opportunité de s’en défaire (1990), Lettre de Staline à ses enfants enfin réconciliés, de l’est et de l’ouest (1992).]
(januari 2006)
